Nhìn giá lúa giảm bằng tư duy hệ thống

Những ngày này, nhiều nơi trong Đồng bằng Sông Cửu Long đang thu hoạch rộ vụ lúa, nhưng nụ cười của người nông dân lại nhạt. Giá lúa giảm. Giảm nhanh, giảm sâu, và giảm khiến nhiều người chới với.

Giá lúa giảm - dấu hiệu của một hệ thống bất ổn

Nếu chỉ nhìn vào con số, sẽ dễ quy nguyên nhân cho “thị trường” hay “thương lái ép giá”. Nhưng tư duy hệ thống nhắc ta rằng, một hiện tượng kinh tế không bao giờ đứng riêng một mình.

Giá lúa giảm không chỉ vì cung vượt cầu, mà còn vì toàn bộ hệ thống sản xuất, thu mua, chế biến, xuất khẩu, dự trữ và thông tin thị trường đang vận hành thiếu đồng điệu.

Khi mắt xích này lỏng, cả chuỗi sẽ rung

Hạt lúa tưởng chừng đơn giản, nhưng đi từ ruộng đến bàn ăn là một hành trình phức tạp. Mỗi khâu, người trồng, người thu mua, doanh nghiệp chế biến, đơn vị xuất khẩu, hiệp hội ngành hàng, hiệp hội xuất khẩu chính quyền địa phương, là một mắt xích.

Một mắt xích yếu, cả chuỗi lung lay. Người trồng lúa bị động vì thiếu thông tin thị trường. Doanh nghiệp thu mua chần chừ vì hợp đồng xuất khẩu chậm. Chính quyền lúng túng vì thiếu cơ chế phối hợp nhanh giữa sản xuất và tiêu thụ. Và cuối cùng, người nông dân, người chịu rủi ro cao nhất, lại là người có ít quyền quyết định nhất.

Đó là nghịch lý của hệ thống nông nghiệp hiện nay: người tạo ra giá trị vật chất lại không được tham gia vào chuỗi ngành hàng.

Không thể chỉ chữa phần ngọn

Khi giá lúa giảm, phản xạ đầu tiên thường là tìm cách “kích cầu”, “tạm trữ”, “can thiệp giá”. Những giải pháp ấy có thể cần thiết trước mắt, nhưng chỉ là thuốc giảm đau, chứ chưa chữa được tận gốc.

Nếu mùa sau, cung lại tăng, thị trường lại chững, giá sẽ lại rớt. Nếu doanh nghiệp không có kho đủ chứa, vốn đủ mạnh, năng lực chế biến sâu, sản phẩm vẫn sẽ phụ thuộc vào biến động bên ngoài. Nếu nông dân vẫn trồng theo thói quen, không gắn sản xuất với tín hiệu thị trường, thì vòng lặp “được mùa mất giá” sẽ chưa dừng lại.

Tư duy hệ thống buộc ta phải hỏi: “Cái gì trong cấu trúc này đang thiếu sự kết nối?”,“Chúng ta đang cùng nhau vận hành một hệ thống, hay mỗi người đang chạy theo một hướng?”

Giảm giá lúa - không chỉ là câu chuyện của người nông dân

Khi giá lúa giảm, không chỉ người trồng lúa chịu thiệt. Doanh nghiệp thu mua không có hàng đạt chuẩn, nhà máy xay xát hoạt động cầm chừng, thương hiệu gạo Việt mất đà cạnh tranh.

Giá lúa giảm là dấu hiệu cảnh báo sức khỏe chung của hệ thống nông nghiệp lúa gạo. Giống như cơ thể con người, khi một bộ phận bị tổn thương, các cơ quan khác cũng sẽ bị ảnh hưởng dây chuyền.

Vì thế, nói chuyện giá lúa hôm nay, không chỉ là bàn chuyện của người nông dân, mà là bàn chuyện của cả quốc gia, nơi hạt lúa không chỉ là nông sản, mà còn là sinh kế, là hình ảnh, là biểu tượng của nền văn minh lúa nước.

Cần một hệ thống biết “thở cùng nhau”

Tư duy hệ thống nhấn mạnh rằng một hệ thống chỉ khỏe khi các bộ phận cùng vận hành hài hòa. Nông dân cần thông tin sớm về nhu cầu thị trường để quyết định gieo sạ hợp lý. Doanh nghiệp cần sự hỗ trợ về vốn và chính sách để thu mua, dự trữ, chế biến khi thị trường biến động. Các địa phương cần liên kết vùng để không cùng lúc đổ hàng ra thị trường.

Và ngành nông nghiệp cần chuyển từ tư duy “sản lượng” sang tư duy “giá trị”.

Giá trị không chỉ nằm ở số lượng tấn, mà ở chất lượng, thương hiệu, cách kể câu chuyện về hạt gạo Việt.

Thay đổi cách làm - thay đổi tư duy

Chúng ta nói nhiều đến “liên kết bốn nhà”, nhưng liên kết chỉ thật sự có ý nghĩa khi mỗi “nhà” thấy mình là một phần trong hệ thống.

Khi người nông dân hiểu doanh nghiệp cần gì, doanh nghiệp hiểu nông dân khó gì, nhà khoa học hiểu thực tế ruộng đồng ra sao, và chính quyền hiểu thị trường vận hành thế nào thì lúc ấy, hạt gạo mới có cơ hội bước đi vững vàng hơn trên thị trường thế giới.

Giảm nghèo bền vững, phát triển nông nghiệp bền vững, hay giữ giá lúa ổn định, tất cả đều là những bài toán của tư duy hệ thống, không thể giải riêng lẻ.

Triết lý: từ “được mùa” sang “được lòng nhau”

Trong nông nghiệp, người ta thường nói “được mùa mất giá”. Nhưng nếu các thành phần trong hệ thống cùng nhìn về một hướng, cùng sẻ chia rủi ro, cùng hưởng lợi hài hòa, thì được mùa sẽ không còn là nỗi lo, mà là niềm vui chung.

Giá lúa không chỉ là câu chuyện của tiền, mà là câu chuyện của niềm tin, sự phối hợp, và tầm nhìn dài hạn. Muốn hạt lúa đứng vững trước thị trường, phải xây cả hệ thống nâng đỡ nó. Tư duy hệ thống không đòi hỏi ta làm nhiều hơn, mà đòi hỏi ta làm cùng nhau, hiểu sâu hơn, đi xa hơn.

Khi mỗi hạt lúa mang giá trị hệ thống

Giá lúa giảm hôm nay là lời nhắc nhẹ nhưng sâu rằng chúng ta không thể để người nông dân mãi “đứng ở cuối chuỗi” trong chính nền nông nghiệp của mình.

Phải nhìn rộng hơn, xa hơn, và cùng nhau hành động như một thể thống nhất.

Một hạt lúa, khi được nâng đỡ bởi cả hệ thống, từ tri thức, công nghệ, thị trường, quản trị, sẽ không còn chỉ là sản phẩm, mà trở thành biểu tượng của trí tuệ, của niềm tin, của sức sống bền bỉ của vùng đất châu thổ.

Thịnh vượng khởi đầu từ người trồng lúa!

Lê Minh Hoan