Tâm tư của tác giả từ Cao Bằng: Ngày nay nhiều giống lúa mới ưu điểm hơn lấn át, nên giống Sáy Mạy đã vắng hẳn trên đồng ruộng quê tôi. Nhưng hoài niệm về giống lúa nổi tiếng thơm ngon một thời vẫn còn vẹn nguyên trong ký ức tôi. Cái hương thơm dìu dịu cộng với vị ngọt đậm đà của nó vẫn theo tôi trong mấy chục năm qua.


 Bài dự thi “Lúa gạo Việt – Nguồn cội và tương lai”

HOÀI NIỆM VỀ MỘT GIỐNG LÚA MIỀN BIÊN VIỄN

NGUYỄN HỮU TIẾN (Xóm 10 Bế Triều, xã Hòa An, tỉnh Cao Bằng)

 

Tôi sinh ra và lớn lên ở một cái bản nhỏ chỉ gồm mươi nóc nhà nằm ven con sông Bằng, một dòng sông lớn nhất tỉnh Cao Bằng. Đoạn chảy qua trước bản tôi dòng sông khá dốc và hẹp nên nước chảy rất siết nhất là vào mùa lũ nhìn dòng nước đục ngầu lao phăm phăm về xuôi mà chóng mặt. Không biế tự bao giờ phù sa sông Bằng tạo nên một vùng sình lầy mọc toàn lau sậy bên bờ sông. Ông nội tôi kéo vợ con họ hàng từ nơi xa về đây khai khẩn  tạo nên cánh đồng màu mỡ như hiện nay. Và ông tôi đem từ đâu về giống lúa có tên là “Khẩu Sláy Mạy” gieo trồng trên đồng đất quê tôi.

Do điều kiện địa lý, những cánh đồng miền núi vốn nhỏ, cánh đồng bản tôi cũng vậy không thể gọi là chim bay mỏi cánh được mà nó chỉ bằng cái “khang khá” (dạng chân) mà thôi. Ví von thế cũng hơi quá chính xác hơn là bằng một nhịp bay của chim bìm bịp. Chim bìm bịp lông màu nâu to như con quạ. Cứ mỗi năm hễ nghe tiếng nó kêu “Ụt ụt” là những búp măng non bắt đầu đội đất chui lên hít thở khí trời thoáng đãng. Nhịp bay của chim bìm bịp ngắn lắm chỉ khoảng một trăm mét là chúng phải sà xuống bụi cây để nghỉ. Phát hiện ra con mồi lũ chó săn chỉ đuổi qua một, hai ngọn đồi là vồ được chúng liền.

Dân bản tôi từ xưa vẫn dùng nước sông Bằng để ăn uống và tắm giặt. Cứ mỗi buổi sáng các mẹ, các chị bản tôi lại to òng teng đôi “bẳng” (dụng cụ đựng nước bằng ống tre chặt vát miệng) ra sông gánh nước. Tôi là con trai một những lúc mẹ mệt hoặc phải đi chợ sớm tôi phải đảm nhiệm công việc thường ngày của mẹ là ra sống quẩy nước mỗi sớm mai. Gặp lúc cây lúa “Sáy Mạy” đang thì con gái nhất là khi cây lúa đã trổ bông xây hạt, bước trên con đường nhỏ dẫn ra bờ sông tôi bắt gặp một mùi hương ngan ngát lan trong gió sớm mà trong lòng thấy ấm áp vô ngần.

“Sáy Mạy” là giống lúa dàì ngày, từ khi cắm cây mạ non xuống ruộng phải mất bốn tháng mới được thu hoạch. Mùa cấy bắt đầu từ tháng năm kéo đến hết tháng sáu âm lịch là kết thúc. Nếu cấy muộn hơn thời điểm này năng xuất lúa cực kỳ thấp. Người dân quê tôi chuyền tụng câu thành ngữ “Đăm nà tẳm ngoảng á. Khẩu bấu quá ngài chiêng” nghĩa là cấy lúa đến khi con ve rừng kêu thì gạo chưa qua bữa cơm ngày tết đã hết. Ngoảng á là loài ve rừng kêu vào tháng bẩy âm lịch. Tiếng kêu của nó lê thê nghe đến nẫu ruột nẫu gan.

 Người dân quê tôi rất quí giống “Sáy Mạy” nên chăm chút tỉ mỉ từ khâu ngâm thóc giống. Câu thành ngữ “Tốt giống tốt má. Tốt mạ tốt lúa”quả là chính xác. Trước khi đem ngâm bà con nông dân đem hạt thóc đã phơi khô rồi sàng sẩy loại bỏ hạt lép rồi mới đem xử lý. Nước ngâm thóc giống phải bảo đảm tỉ lệ ba sôi hai lạnh. Nghĩa là ba phần nước sôi pha với hai phần nước lạnh thì hạt thóc mới nẩy mầm mập mạp, khỏe khoắn.  

Nước được đổ vào cái “loóng” (dụng cụ đập thóc hình cái thuyền độc mộc) cho đủ rồi đem thóc vào ngâm, đế một thời gian nhất định mới vớt ra ủ vào trong “dậu” (dụng cụ đựng thóc đan bằng tre trúc) cho đến khi nhú mầm, mọc rễ mới vãi xuống ruộng mạ. Ngày ấy quê tôi chim chóc nhiều vô kể. Bà con nông dân phải làm những con bù nhìn cắm ngoài bờ ruộng để xua đuổi chúng. Nhưng cách này cũng chỉ hiệu nghiệm được vài ba hôm. Từng đàn chim ri, chim chào mào lại sà xuống đám ruộng mạ thi nhau mổ thóc. Biết mấy con bù nhìn cắm bốn góc ruộng chỉ là hình thức chẳng là gì được chúng, nên chúng không hề sợ. Có con sau khi mổ đầy diều thóc chúng còn đậu trên đầu lên tay lão bù nhìn thản nhiên rỉa lông rỉa cánh. Sót công sót của ông đội trưởng tổ xản xuất phải cắt cử xã viên ra đồng canh ruộng, đuổi chim.

 “Sáy Mạy” là giống lúa ngon có tiếng nên chúng rất cần sự chăm sóc cẩn thận của con người. Giống lúa này thân cao, cây yếu nên từ khâu bón phân bà con nông dân quê tôi phải tính toán thời điểm và lượng phân thích hợp cho từng diện tích lúa. Chẳng hạn như thời điểm bón thúc vào khi nào hoặc bón đón đòng ra làm sao mới đạt hiệu quả cao nhất. Lượng phân cũng vậy. Bón ít cây lúa sẽ còi cọc, bông ngắn ít hạt. Bón quá tay sẽ gây lốp. Lá nhiều hơn bông. Những điều này người làm ruộng quê tôi không cần ai dạy bảo mà họ đúc rút kinh nghiệm trồng lúa nước lâu đời của tổ tiên.

Những năm mưa thuận gió hòa thì chẳng nói làm gì, nhưng gặp khi lúc trời ẩm ương, mưa nắng thất thường hoặc giông gió bất chợt thì cây lúa quê tôi hứng chịu hậu quả đầu tiên. Đặc biệt là giống “Sáy Mạy” vì nó thân cao, cây mềm nên mưa lâu một chút lá lúa sẽ vít thân gục xuống mặt ruộng. Thương cây lúa bà con nông dận lại hò nhau lội xuống ruộng tay nâng từng khóm lúa buộc túm lại cho nó đứng thẳng để hạt thóc không bị ngâm trong nước. Hẳn nhiên như vậy năng xuất lúa sẽ giảm đáng kể.

Thương cây lúa chẳng ai một lời ca thán. Giọt giọt mồ hôi trộn với dòng nước mắt chảy ròng ròng trên mặt người nông dân khắc khổ.  Khi mưa úng là vậy nhưng gặp năm nắng hạn, tháng trời không hạt mưa rơi, thì cánh đồng bản tôi nứt toác có thể giấu được con dao quắm. Cây lúa không phát triển nổi còi cọc đến nỗi con nhái nhỏ bé có thể nhảy qua ba khóm lúa là chuyện thường. Cái cọn nước miệt mài kéo nước sông Bằng lên tưới cũng không xuể. Thế là mọi người lại rủ nhau xuống sông gánh từng gánh nước tưới ruộng. Tôi đã từng được tham gia các chiến dịch chống hạn như thế. Cả ngày gánh nước xước cả vai nhưng không đủ nước làm ướt mặt một đám ruộng nhỏ. Dưới cái nắng hầm hập lá lúa héo úa ủ rũ đến thương tâm.

Đến mùa thu hoạch gặp lúc nắng nỏ thì thuận lợi vô cùng. Thóc đem về đổ ra sân phơi chừng hai nắng đã khô. Để thử xem hạt thóc đã đủ nắng hay chưa người ta cắn độ vài ba hạt thóc tất cả đều kêu “cấc” là được. Nếu không kêu sẽ phải phơi tiếp.

Ở  bản tôi nhà nào trên bếp cũng có một cái “xá”khung đóng bằng tre đực chắc chắn, mỗi chiều chừng hai mét trên đó trải lên tấm cót để hong thóc những khi mưa gió dầm dề. Hong thóc kiểu này chỉ là trường hợp hy hữu thôi. Nói chung hạt thóc được phơi khô dưới ánh nắng chói chang là chủ yếu.

Trong trí nhớ của tôi vẫn còn đậm nét hình ảnh cái cối giã gạo chạy bằng sức nước đặt ven sông. Ngày ấy quê tôi yên tĩnh lắm, chẳng bao giờ có chuyện trộm cắp xảy ra. Gạo giã ở bờ sông chẳng cần trông coi vẫn không mất đi một hạt. Nhà sắp hết gạo, mẹ tôi lại múc thóc đựng trong bồ ra “dậu” rồi gánh xuống bờ sông đổ vào đầy cối. Bất kể ngày đêm chiếc cối cứ nâng lên hạ xuống đều đều. Từ sáng đến chiều hoặc từ tối đến sáng sẽ có được cối gạo trắng tinh.

Những hạt gạo “Sáy Mạy” thuôn dài nhọn ở hai đầu tỏa mùi hương dìu dịu. Mẹ tôi đem về sàng sẩy cho kỹ rồi nấu. Nấu gạo “Sáy Mạy” muốn ngon cũng cần chút kinh nghiệm. Thứ nhất đừng vo mạnh quá sẽ mất chất. Thứ hai là lượng nước cũng đong vừa tầm. Nhiều quá sẽ nhão cơm. Nếu ít nước quá cơm sẽ quá khô hoặc không chín. Thêm nữa ngọn lửa cũng phải cháy đều. Nếu không sẽ xảy ra hiện tượng “Bỉn Pu” nghĩa là nồi cơm sẽ xuất hiện từng lỗ nhỏ như lỗ cua hay như lỗ con dã tràng đào ven biển không thể sôi lên được. Như vậy cơm nhão nhoét là cái chắc.  

Nấu gạo nào cũng thế nhưng với gạo “Sáy Mạy” lại càng phải cẩn trọng hơn. Cơm “Sáy Mạy” ăn với rau cũng đã ngon nhưng bữa nào tôi câu được cá thì bữa cơm ngon hơn hẳn ngày thường. Cơm xới trong nồi bốc khói ăn với cá rán vàng ươm thơm nức thì ăn quên no. Còn nhớ lần ấy tôi đi học về muộn nhà có khách đột xuất nên mẹ tôi phải nấu thêm một sữa dành cho tôi. Tôi đi học về đang đói ăn liền mấy bát hết vèo. Thức ăn chẳng có gì đáng kể chỉ là lá gừng non thái nhỏ rán cùng quả trứng gà. Vậy mà nhờ cơm “Sáy Mạy” dẻo thơm nên tôi ăn ngon lành.

Ngày nay nhiều giống lúa mới ưu điểm hơn lấn át, nên giống “Sáy Mạy” đã vắng hẳn trên đồng ruộng quê tôi. Nhưng hoài niệm về giống lúa nổi tiếng thơm ngon một thời vẫn còn vẹn nguyên trong ký ức tôi. Cái hương thơm dìu dịu cộng với vị ngọt đậm đà của nó vẫn theo tôi trong mấy chục năm qua.

Tôi hằng ao ước các nhà khoa học bằng cách nào đó lai tạo được giống lúa “Sáy Mạy” mới khắc phục được nhược điểm của giống cũ như dài ngày cây cao thân mềm nhưng vẫn giữ được chất lượng gạo thơm ngon nguyên gốc thì hay biết bao. Nếu được như thế giống “Sáy Mạy” cũ lại hồi sinh trong giống “Sáy Mạy” mới tạo nên thương hiệu gạo đặc sản nổi tiếng của vùng quê tôi./.