LÊ MINH HOAN
Một buổi sáng, người nông dân cúi xuống ruộng, tay vuốt nhẹ bông lúa đang ngậm sữa, mắt nhìn xa cánh đồng chớm vàng. Không nói về “phát thải ròng bằng không”, không nhắc tới “chuỗi giá trị carbon thấp”, ông chỉ hỏi nhỏ: “Vụ này bán cho ai? Có dễ không?”.
 |
| Ảnh minh họa (Nguồn: dongthap.gov.vn) |
Câu hỏi giản dị ấy, tưởng như chỉ là tâm tư của riêng một người nông dân. Nhưng nếu lắng nghe kỹ, đó là tiếng vọng từ dưới ruộng gửi lên bàn làm việc của những người làm chính sách: làm sao để người nông dân không còn bơ vơ giữa vòng xoáy giá cả, mùa vụ và sự thay đổi của thế giới?
Cũng từ cánh đồng ấy, một Đề án cấp quốc gia đang được gieo xuống: 1 triệu ha lúa chất lượng cao, giảm phát thải, gắn với tăng trưởng xanh. Một hành trình lớn, mang theo khát vọng tái định vị hạt gạo Việt Nam trên bản đồ thế giới, không chỉ là “gạo nhiều”, mà là “gạo sạch - gạo tử tế - gạo có trách nhiệm”.
Thế nhưng, một triệu ha không thể được vẽ bằng bản đồ hành chính. Một triệu ha không thể dựng bằng những văn bản dày trang mà thiếu sự chuyển động từ nơi hạt lúa thật sự được gieo trồng. Muốn hạt gạo có trách nhiệm, trước hết phải có những con người có tư duy trách nhiệm, bắt đầu từ những người gần đất nhất, sát ruộng nhất.
Vì sao phải thay đổi tư duy từ dưới lên?
Vì hạt lúa sinh ra từ đất, không phải từ nghị quyết
Hạt lúa không nằm trong văn bản, trong báo cáo. Hạt lúa lớn lên từ nước, từ đất, từ đôi tay của người nông dân. Nếu người gieo mạ chưa hiểu vì sao cần canh tác sạch, chưa được lắng nghe khi cần hỗ trợ, chưa thấy được lợi ích thực sự thì mọi cam kết xanh cũng sẽ chỉ là lời hứa nằm trên bàn giấy. Muốn hạt lúa “xanh”, tư duy của người trồng lúa cũng phải “xanh” trước. Mà để làm được điều đó, cần bắt đầu từ cách tiếp cận gần gũi, những mô hình có thật, những người thật, để người dân thấy và làm theo, chứ không phải “làm cho kịp tiến độ”.
Vì hợp tác xã không thể là “trạm trung chuyển chính sách”
Hợp tác xã là hạt nhân vận hành vùng nguyên liệu, là nơi điều phối mùa vụ, kiểm soát chất lượng, dẫn dắt ghi chép đồng ruộng, kết nối thu mua, tổ chức liên kết thị trường. Hợp tác xã phải trở thành người có tư duy kinh doanh, tư duy thị trường, tư duy minh bạch. Đó là cuộc chuyển đổi âm thầm nhưng căn cơ, cần sự tiếp sức về thể chế, huấn luyện, và cả sự tin tưởng.
Vì chính quyền cơ sở không chỉ là người giám sát, mà phải là người dẫn dắt
Bộ máy hành chính 2 cấp sau hợp nhất không chỉ thay đổi địa lý, mà cần được trao quyền. Từ chỗ “thực hiện chỉ đạo cấp trên” sang chỗ “kiến tạo không gian phát triển ở cấp mình”. Nếu cán bộ biết xuống đồng, biết tìm hiểu nông dân cần gì, biết tìm mô hình phù hợp, biết gõ cửa doanh nghiệp để kêu gọi đầu tư, thì chính là đang gieo lại hạt giống tư duy phát triển. Cán bộ cơ sở phải là người thực chiến chứ không phải nằm trong ban chỉ đạo để… chỉ đạo. .
Vì doanh nghiệp và thương lái cũng cần bước ra khỏi vùng an toàn
Nếu doanh nghiệp vẫn giữ tư duy “đến mùa thì mua”, thương lái vẫn chỉ chọn nơi dễ giao dịch, thì sẽ không ai dám canh tác theo chuẩn sạch, giảm phát thải. Tư duy từ dưới lên là khi doanh nghiệp không đợi nông dân đổi mới rồi mới đến, mà chủ động đầu tư vào vùng nguyên liệu, chia sẻ thông tin thị trường, đặt hàng cụ thể, hướng dẫn kỹ thuật rõ ràng. Đó là hành động có trách nhiệm, không chỉ với cộng đồng, mà còn với chính tương lai của doanh nghiệp.
Vì các Hiệp hội ngành hàng cần trở thành mắt xích không thể thiếu
Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo, Hiệp hội Lương thực, Hiệp hội Phân bón không phải là những thành phần dự thính trong các cuộc hội nghị, hội thảo, diễn đàn. Các Hiệp hội, dù chịu trách nhiệm một hay nhiều phân khúc, hoặc có vai trò kết nối cả chuỗi ngành hàng, đều là những người ngoài chức năng kinh doanh còn là những người tư vấn chính sách, lan toả mục tiêu của đề án, là niềm tin của hàng triệu người nông dân tham gia vào đề án.
Vì một triệu ha không thể được tạo bởi một cấp, một ngành, một tầng nấc
Một triệu ha không phải là phép cộng diện tích, mà là phép kết nối của con người, của tổ chức, của trách nhiệm. Muốn Đề án đi vào đời sống, cần triệu lần người nông dân suy nghĩ khác đi, triệu lần hợp tác xã hành động khác đi, triệu lần chính quyền lắng nghe kỹ hơn, triệu lần doanh nghiệp đồng hành sớm hơn. Sự thay đổi bền vững chỉ đến khi sự thay đổi ấy xuất phát từ nhu cầu thật, nội lực thật, từ ruộng đồng, từ cơ sở, từ dưới lên.
“Từ dưới lên”: Cách tiếp cận trao quyền
Đề án không chỉ là một kế hoạch kỹ thuật thuần túy. Đó là cuộc chuyển đổi tư duy trong quản trị nông nghiệp, từ việc “cầm tay chỉ việc” sang trao quyền, tin tưởng, đồng hành với cấp cơ sở và người dân. Cốt lõi là cách tiếp cận từ dưới lên, để khơi dậy và phát huy nội lực, trí tuệ và sự chủ động của chính quyền địa phương, đặc biệt là cấp xã, nơi sát dân nhất, hiểu ruộng đồng nhất, gần nỗi lo và khát vọng của nông dân nhất.
Cấp xã chủ động huy động nguồn lực - mở cửa, mở lòng, mở lối
Trong quá khứ, nhiều địa phương quen chờ đợi kinh phí từ trên rót xuống. Nhưng với Đề án này, cấp tỉnh và xã được khuyến khích chủ động huy động nguồn lực địa phương, xã hội, bằng niềm tin và minh bạch. Khi địa phương thực sự “thấy việc là việc mình”, thì nguồn lực xã hội sẽ chảy về như nước tìm về ruộng trũng. Ngân sách trung ương không thể lo hết, nhưng có thể là “vốn mồi” để khơi dậy dòng chảy nội lực.
Chủ động đầu tư hạ tầng đa mục tiêu - mỗi đồng vốn sinh nhiều giá trị
Không còn đầu tư hạ tầng manh mún, đơn lẻ, cấp xã nay phải chủ động phối hợp với các xã liền kề để quy hoạch hạ tầng đa mục tiêu, từ giao thông, thủy lợi, điện năng, đến trung tâm logistics, sấy chế biến, bảo quản… Một tuyến đường không chỉ để đi lại, mà còn dẫn đường cho nông sản ra thị trường. Một trạm bơm không chỉ dẫn nước, mà còn là công trình chống hạn, chống xâm nhập mặn. Mỗi đồng đầu tư đều cần sinh lời đa giá trị, kinh tế, xã hội và môi trường.
Chủ động kết nối đưa thị trường về với ruộng đồng
Cấp xã không thể chờ “trên mời dưới tới”. Cần chủ động tìm đối tác tiêu thụ, tổ chức hội nghị xúc tiến, trở thành chiếc cầu nối giữa người dân và doanh nghiệp, giữa hạt lúa và thị trường. Đồng thời, chính quyền cơ sở phải hiểu và chủ động làm việc với ngân hàng địa phương, phối hợp tổ chức tín dụng, tạo cơ chế tín dụng xanh, tín dụng nông nghiệp theo chuỗi, thay vì để bà con tự xoay xở.
Chủ động hình thành thiết chế cộng đồng
Cấp xã là nơi có hệ thống chính trị cắm rễ vào cộng đồng nhờ có đầy đủ các tổ chức chính trị - xã hội liên quan mật thiết với ruộng đồng. Nơi nào có hội quán nông dân, nơi đó có nền tảng gắn kết và dân chủ nông thôn. Chính quyền xã cần chủ động hỗ trợ hình thành các hội quán, hợp tác xã, tổ hợp tác, câu lạc bộ nông dân trẻ, phụ nữ sản xuất sạch, tổ truyền thông cộng đồng… để mỗi người dân không làm lẻ loi, mà gắn bó trong một thiết chế. Cộng đồng mạnh thì chính quyền nhẹ gánh. Thiết chế xã hội bền thì chính sách mới dễ đi vào đời sống.
Chủ động bảo trì, vận hành công trình, từ trách nhiệm đến cam kết
Thực trạng “công trình nhà nước, dân không giữ” sẽ thay đổi nếu cấp xã chủ động xây dựng quy chế vận hành, phân công trách nhiệm rõ ràng, kèm cơ chế cộng đồng giám sát. Một công trình thủy lợi, một trạm sấy… sẽ bền vững nếu chính quyền địa phương biết lồng ghép các mô hình “xã hội hoá bảo trì”, đưa người dân vào cuộc với tâm thế chủ sở hữu, chứ không chỉ là người thụ hưởng.
Trung ương giữ vai trò “nhạc trưởng”, nhưng bản nhạc hay hay không là nhờ dàn nhạc ở cơ sở. Cấp Trung ương không can thiệp vào từng ruộng lúa, từng con đường, nhưng vẫn giữ vai trò thiết kế mục tiêu, chuẩn mực, chính sách khung, đề xuất cơ chế, chính sách tài chính - tín dụng - bảo hiểm, ban hành hệ thống tiêu chuẩn - quy chuẩn kỹ thuật; xây dựng thương hiệu lúa gạo quốc gia; điều phối vùng, tiểu vùng; hợp tác quốc tế. Đề án sẽ không thành hiện thực nếu cấp xã không vào vai chính. Như trong một bản đồng ca, nếu mỗi “nhạc công” ở cơ sở đều nhập tâm, sáng tạo. Tư duy từ dưới lên, không phải là từ bỏ vai trò cấp trên, mà là tái phân bổ trách nhiệm dựa trên niềm tin và năng lực
Khi cấp xã không còn bị “quản lý theo mệnh lệnh”, được trao quyền trong khuôn khổ minh bạch, sẽ năng động hơn, sáng tạo hơn, chủ động hơn. Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao sẽ thành công không chỉ nhờ vào giống tốt, kỹ thuật mới hay thị trường tốt, mà bởi từng cán bộ cấp xã thấy mình là một phần trong giấc mơ lớn của đất nước, là người đứng nơi ngọn ruộng mà nhìn thấy chân trời.
Kết - gieo lại hạt giống niềm tin
Một hạt lúa chỉ cần một mùa để trổ bông. Nhưng một tư duy mới cần nhiều mùa để thành hình. Phải kiên nhẫn gieo, chăm, thử, sửa, như cách người nông dân vẫn lặng lẽ sống cùng đất.
Đề án 1 triệu ha sẽ thành hiện thực, nếu không chỉ có hạt lúa được gieo xuống, mà tư duy cũng được gieo lại, từ đồng ruộng, từ hợp tác xã, từ chính quyền xã phường, từ doanh nghiệp, từ mọi mắt xích.
Khi ấy, 1 triệu ha không chỉ là con số, mà là minh chứng sống động của một nền nông nghiệp biết làm điều đúng, từ nơi khiêm nhường nhất, từ người bình dị nhất.
Lê Minh Hoan
