Kho vàng bị đốt bỏ và câu chuyện ai sẽ ngồi lại sau hội thảo?

 

Câu chuyện Khói rơm bay lên trời… và điều mình không thấy dưới đất

Có bận, đang xuôi ghe trên con kênh đầu mùa, nghe mùi khói rơm phảng phất. Ngước mắt nhìn lên, trời như đội chiếc khăn màu xám tro. Một bên bờ, bà con vừa gặt xong, chất rơm thành đống, mồi lửa cho “gọn ruộng, sạch đất”. Ngọn lửa bập bùng nhìn thì nhẹ, nhưng dư âm của nó thì nặng: khói, bụi mịn, mùi cháy khét, và một điều ít ai để ý, mình đang đốt chính “kho vàng” của mình.

Ở miền Tây, người ta quen nói “rơm là thứ trời cho”. Vậy mà thứ trời cho lại bị mình đốt bỏ mỗi mùa. Nhìn cảnh đó, tự nhiên nghe chạnh lòng: có những điều quý giá nằm trong tay, nhưng nếu hệ thống chưa sẵn sàng để biến nó thành giá trị, thì nó sẽ thành gánh nặng.

Tư duy hệ thống: Rơm rạ không đứng một mình

Rơm rạ không phải “phụ phẩm”, mà là một mắt xích trong hệ sinh thái lúa gạo.

Nhưng lâu nay, mắt xích này bị xem nhẹ, nên chuỗi giá trị như chiếc xuồng bị đứt dây, trôi vô định.

•         Nông dân muốn dọn ruộng nhanh, nên chọn đốt vì “tiện”, vì “ai cũng làm”.

•         HTX chưa có dịch vụ cơ giới hóa thu gom, nên không gom được.

•         Doanh nghiệp chưa có nguồn cung ổn định, chưa có tiêu chuẩn kỹ thuạt, nên không dám đầu tư chế biến.

•         Chính quyền địa phương chưa có cơ chế, nên khó tổ chức thu gom bài bản.

•         Môi trường chịu hậu quả, khói bụi, phát thải, chất lượng không khí suy giảm.

Một mắt xích yếu làm cả dây chuyền chùng xuống. Tư duy hệ thống nói rằng, muốn giải quyết vấn đề rơm rạ, phải động vào toàn bộ dòng chảy, chứ không chỉ một khúc.

Một câu hỏi cay nghiệt nhưng thật: Nếu rơm rạ bán được tiền, liệu còn ai đốt?

Kinh tế học hành vi chỉ ra rằng:

Thói quen mạnh hơn lý trí: Làm ruộng mấy chục năm, “thu hoạch xong đốt rơm” đã thành phản xạ. Thói quen không đổi bằng khẩu hiệu, phải đổi bằng trải nghiệm và lợi ích rõ ràng.

Chi phí thấy ngay, nhưng lợi ích mơ hồ: Đốt thì sạch ruộng liền, nhưng thu gom thì cực, tốn công, chưa chắc bán được.

Hiệu ứng “ai cũng làm vậy”: Nếu cả xóm đều đốt, người không đốt trở thành “người lạ”. Hành vi tập thể mạnh hơn nỗ lực cá nhân.

Lợi ích phân tán - chi phí tập trung: Nông dân gánh chi phí thu gom. Nhưng lợi ích môi trường lại rơi vào cộng đồng. Hệ thống không bù đắp điều này, hành vi tốt không có động lực.

Muốn thay đổi hành vi, phải thay đổi cấu trúc ra quyết định của bà con.

Rơm rạ có thể trở thành nguyên liệu phân hữu cơ, thức ăn chăn nuôi, giá thể trồng nấm, than sinh học, vật liệu xây dựng sinh thái, sinh khối năng lượng, nguồn tạo tín chỉ carbon.

Tức là, kho vàng đang nằm đó. Vấn đề là chưa ai cầm chìa khóa. Muốn mở kho vàng này, cần ba lực kéo:

HTX làm hạt nhân dịch vụ: HTX không chỉ thu gom, mà tổ chức luôn điểm tập kết rơm, thuê máy cuộn rơm, ký hợp đồng đầu ra với doanh nghiệp, ghi nhận giảm phát thải để tham gia thị trường carbon.

Doanh nghiệp làm người tạo thị trường: Không có người mua, không có chuỗi giá trị. Doanh nghiệp phải bước vào sớm, kể cả khi chuỗi còn lỏng.

Chính quyền địa phương làm “nhạc trưởng”: Chính quyền cần xác lập rơm rạ là tài nguyên, tạo cơ chế hỗ trợ thu gom, ban hành tiêu chuẩn kỹ thuật, đưa vào kế hoạch giảm phát thải của địa phương.

Hệ thống chỉ mạnh khi mọi mắt xích nhìn cùng một hướng.

Và câu hỏi lớn nhất: Hội thảo xong rồi… ai sẽ ngồi lại?

Câu chuyện lớn nhất không phải rơm rạ bị đốt. Câu chuyện lớn nhất là bao nhiêu hội thảo đã nói về chuyện này. Hôm nay, ngồi với nhau, nói nhiều điều vĩ mô: “giảm phát thải”, “tận dụng phụ phẩm”, “kinh tế tuần hoàn”… . Nhưng tan họp xong, mạnh ai về nhà nấy. RỒI SAO NỮA.

Nếu mình muốn lần này khác, phải có người ngồi lại viết khung chiến lược  cho tỉnh, cho xã, kế hoạch hành động của khuyến nông cộng đồng. Soạn kế hoạch hành động tới tận HTX, phân công rõ ai làm gì, làm khi nào, bằng nguồn lực nào, tạo cơ chế thưởng - phạt để chuyển lời nói thành hành vi thật.

Một HTX tiên phong làm trước.

Một doanh nghiệp tiên phong ký hợp đồng trước.

Một xã tiên phong mạnh dạn cấm đốt rơm trước.

Một nhóm nông dân tiên phong quyết thử mô hình trước.

Chỉ cần vài hạt giống tiên phong, cả cánh đồng sẽ đổi màu.

Lời kết

Thiệt lòng tin rằng miền Tây không thiếu gì: đất rộng, trời thoáng, lúa trù phú, bà con chân chất. Chỉ thiếu một điều, chưa cùng ngồi lại với nhau để làm tới nơi tới chốn. Chuyện rơm rạ đốt bỏ không phải chuyện của riêng ai. Nó là chuyện của một hệ thống. Và hệ thống chỉ đổi khi có người chấp bút cho bản đồ chuyển đổi, từ tỉnh xuống xã, từ xã đến HTX, từ HTX tới từng hộ dân.

Hãy để từ mùa lúa tới, khói rơm không còn bay lên trời. Hãy để vàng nằm lại trên đất, sinh lợi cho bà con. Hãy để sau mỗi hội thảo, mình không chỉ nói… mà cùng nhau làm.

Vì rơm không phải rác. Rơm là kho vàng. Và kho vàng chỉ mở khi mình cùng giữ chìa khóa và cùng mở khoá.

Bài: Lê Minh Hoan

Ảnh: Báo Long An Online