Sau vụ gặt, tôi lùa đàn bò ra đồng để chúng gặm những vệ cỏ bờ tốt um, còn mình thì đá bóng, thả diều, hun chuột. Chơi mệt, mồ hôi vã ra, tôi nằm ra giữa đồng ngửi mùi rạ rơm đồng đất. Mùi của cội nguồn bông lúa tỏa hương. Mùi của trầm tích phù sa bồi đắp.
Bài
dự thi “Lúa gạo Việt – Nguồn cội và tương lai”
HÀNH
TRÌNH
Truyện
ngắn của VŨ THỊ HUYỀN TRANG (Phú Thọ)
Tôi
đứng trên boong tàu nhìn về phía mênh mông trùng dương sóng vỗ, lạ thay chỉ thấy
hình bóng của quê nhà thấp thoáng ngay trước mắt mình. Cánh đồng lúa chín vàng
bao bọc lấy xóm làng bé nhỏ. Nhấp nhô nón trắng, mẹ xuống đồng gặt lúa. Kẽo kẹt
vai gầy, bước thấp bước cao cha gánh mùa màng. Chiều tối bầy trẻ nhỏ mang theo
chiến lợi phẩm là mấy xâu muồm muỗm đã vặt cụt ngủn cánh hở chiếc bụng căng
tròn, béo ngậy.
Sau vụ gặt, tôi lùa đàn bò ra đồng để chúng gặm những vệ cỏ bờ tốt um, còn mình thì đá bóng, thả diều, hun chuột. Chơi mệt, mồ hôi vã ra, tôi nằm ra giữa đồng ngửi mùi rạ rơm đồng đất. Mùi của cội nguồn bông lúa tỏa hương. Mùi của trầm tích phù sa bồi đắp. Tôi lớn lên, không nhớ đã biết bao nhiêu lần nằm giữa rạ rơm nghe cánh đồng kể câu chuyện của chính mình. Thủ thỉ, rì rầm, cánh đồng kể về chiếc nôi hình thành văn hoá làng xã Việt Nam. Kể về giếng nước, sân đình, cây đa đầu làng, ngọn tre cong vút.
Cánh đồng còn kể cho tôi nghe về hành trình ước mơ của hạt gạo vượt đại dương, vượt qua những vành đai biên giới để đến với bốn biển năm châu. Tôi nhắm mắt, đứng giang tay trên boong tàu hít hà mùi của quê hương giữa nghìn trùng sóng vỗ. Đó là mùi của cả trăm tấn gạo chất đầy trên khoang tàu đang trên đường đi xuất khẩu. Hạt gạo bé nhỏ nhưng tạo ra một hành trình lớn. "Rưng rưng cây lúa quê nhà/ Tôi từ bóng lúa lớn ra cuộc đời". Mắt tôi nhòa đi chẳng rõ vì gió biển hay vì gì nữa…
Bách ra boong tàu hút thuốc, mắt cậu đăm đăm nhìn về phía xa xăm. Con tàu đi xuyên qua bóng đêm mịt mùng, lầm lũi giữa biển cả, chỉ có những đôi mắt thao thức sáng.
-Em nhớ tụi nhỏ à?
-Giờ này tụi nó chắc ngủ say sau một ngày chạy chơi mệt ngoài ở ngoài đồng. Anh chắc chưa được tận mắt nhìn thấy những cánh đồng lúa mênh mông, bát ngát ở xứ em đâu. Mùa này khi lúa đã thu hoạch xong, những đàn vịt đồng được thả ra. Chúng tràn ra cánh đồng sục sạo. Để không bị nhầm lẫn, người ta đã nhuộm đàn vịt màu hồng, màu xanh nõn chuối, màu vàng, màu tím mộng mơ. Đứng từ xa nhìn các đàn vịt nhập vào nhau tạo thành một bức tranh rực rỡ sắc màu. Tụi nhỏ nhà em thích đi mót trứng sau khi đàn vịt đã rời sang cánh đồng khác. Con chó cộc chạy theo sau, người nó bê bết đất, thè chiếc lưỡi đốm thở hổn hển sau trò săn chuột. Vài đống lửa được nhóm lên trên cánh đồng để nướng chuột, nướng trứng vịt đắp bùn. Em nhớ khuôn mặt nhem nhuốc của tụi nhỏ. Nhớ khói đồng. Nhớ mùi rơm rạ.
-Hồi bé xem "Đất rừng phương Nam", anh mê mẩn
vùng đất Tây Nam Bộ. Sông nước trải dài, đất đai trù phú, con người phóng
khoáng. Cánh đồng quê anh nhỏ bé, nằm xem kẽ dưới chân những dải đồi bát úp hoặc
trải dọc bên dòng sông Hồng phù sa màu mỡ. Nhưng những cánh đồng nằm rải rác
trên khắp đất nước mình dù chiêm trũng hay khô cằn, dù nước ngọt hay nước lợ,
dù đồng bằng sông Hồng hay đồng bằng sông Cửu Long đi nữa thì cũng đều ngấm mạch
nguồn văn minh lúa nước.
-Phải! Trong hạt gạo nào cũng có hình bóng của quê nhà.
Cũng có giọt mồ hôi của những người nông dân quê mình anh nhỉ?
-Nhiều lúc anh ngẫm thấy số phận của hạt gạo cũng giống
như số phận của con người vậy.
Tôi nhớ đến cánh đồng quê mình những năm đầu 90 của thế kỷ
20. Những năm ấy đất hoang hóa còn nhiều. Bố mẹ tôi lấy nhau ra ở riêng chỉ có
hai bàn tay trắng. Xã cắt chia cho bố mẹ một quả đồi hoang, chưa có bóng dáng một
nóc nhà nào được dựng lên ở đó.
Bố mẹ tôi phát quang một chỗ, quyết định dựng lên nóc nhà
đầu tiên bằng tường đất trộn rơm, mái lợp bằng lá cọ. Có chỗ trú mưa trú nắng,
bố bắt đầu bổ những nhát cuốc đầu tiên trên mảnh đất chó ăn đá gà ăn sỏi. Cuốc
bổ xuống gặp đá còn tóe lửa, đất đai muốn thử thách lòng kiên nhẫn của con người.
Nắng như đổ lửa, ngẩng mặt lên chỉ thấy mây bã bừa vời vợi. Tay phồng rộp vì cầm
cuốc, chân phồng rộp vì dẵm trên đá nóng nhưng từng hố cây vẫn được đào lên, từng
bầu cây giống bạch đàn được trồng xuống.
Dưới chân đồi, bố mẹ tôi cũng gieo cấy những vụ mùa đầu
tiên dù nguồn nước còn hạn chế. Đất chưa có thời gian cải tạo nên cỏ dại mọc vượt
cả lúa. Cỏ từ bờ lan vào, từ đất tua tủa chồi lên. Sức người có hạn, cứ làm cỏ
xong chỗ này thì cỏ lại mọc đầy chỗ khác. Thiếu nước, những bông lúa còi cọc
không chống chọi lại được với sâu bệnh. Nhất là đám chuột từ rừng rậm kéo xuống,
một đêm chúng có thể tàn phá cả một góc ruộng to. Mùa gặt, mẹ không dám phung
phí bất cứ bông lúa nào kể cả khi chúng gục xuống lẫn vào bùn đất. Bố tuốt lúa
dưới đêm trăng, mồ hôi ướt đầm lưng áo, chỉ có ngọn gió trời thương người nông
dân nên thỉnh thoảng thổi qua. Những hạt lúa gặt về phơi trên mảnh sân chênh
vênh. Chênh vênh như đường đời trước mặt.
Rồi từng người, từng người kéo đến khai hoang. Rừng rộng
thêm ra, cánh đồng cũng trải dài nhờ sức người cày cuốc. Thôn xóm được hình
thành. Những con đường mòn nhẵn thứn dấu chân. Dân làng bảo nhau đào kênh mương
dẫn nước về đồng. Nhưng suốt mấy năm liên tục hạn hán kéo dài, đất ruộng nẻ
toác, những khóm cỏ dại cũng héo khô. Mẹ nhét xuống kẽ nẻ từng khóm lúa, nhưng
chúng không chống chọi được với cái nắng quá ba ngày.
Năm ấy, làng tôi đói quay đói quắt. Những người đàn ông
xin đi nhờ tàu lên ga Phố Lu, Bảo Hà, Cầu Nhò tỉnh Lào Cai để luồn vào các bản
trong rừng sâu như Lăng Khay, Lăng Khít mót sắn. Ở đây bà con vẫn sống du canh
du cư, sau khi thu hoạch xong họ vứt lại cây sắn, chúng sẽ mọc lên củ bám sâu
vào lòng đất. Đàn bà ở nhà vét những bát gạo cuối cùng trong chum cưu mang nhau
qua ngày đói. Những đứa trẻ vác rá đi vay gạo thường chạm mặt ở cổng nhà nhau.
Hai tay tôi bưng chiếc rá bung vành, nhảy chân sáo, nhìn những hạt gạo ít ỏi mà
hàng xóm vừa chia cho cũng đang nhảy múa trong lòng rá.
Tôi chẳng may hụt chân, người ngã gạo cũng tung tóe trên
mặt đất. Tôi vừa khóc vừa bốc những hạt gạo lẫn đầy cát sỏi mang về. Mẹ múc vét
từng gầu nước dưới lòng giếng cạn, đãi nhạt từng hạt gạo mag nấu một nồi cháo
loãng cho các con lót dạ kèm với rau rừng.
Rồi mùa hạn cũng đi qua, những cơn mưa mát lành trút xuống.
Chú bò già kéo cày lật từng hàng đất, bừa tơi. Mẹ gieo mạ cho vụ mới, đồng trên
đồng dưới lanh lảnh tiếng cười. Cây lúa cấy xuống, người nông dân thấp thỏm:
"Trông trời, trông đất, trông mây/ Trông mưa, trông nắng, trông ngày,
trông đêm". Nghề nào chẳng vậy, người nông dân ít học vừa làm vừa tìm tòi,
học hỏi để từng bước khắc phục khó khăn. Sâu bệnh nhiều, hết đạo ôn đến khô vằn,
hết rầy nâu đến bạc lá… Để hạn chế sâu bệnh, người nông dân phải cẩn trọng từ
khâu làm đất, chọn giống, bón phân cân đối trong từng giai đoạn. Một ruộng dính
sâu bệnh là lây cả cánh đồng, nên người này bảo người kia túm tụm nhau mà khắc
phục. Sau những giờ làm đồng vất vả họ ngồi lại với nhau. Đàn ông uống trà, đàn
bà tay thoăn thoắt nhặt rau, bóc lạc, nhỏ to những câu chuyện đời thường.
Như những thửa ruộng nằm kề nhau, lúa bệnh cùng bệnh, mà
lúa tươi tốt thì cùng nhau được mùa trĩu bông nặng hạt. Chuyện xóm làng cũng vậy,
nhà ai có người ốm là cả xóm xúm lại lo toan. Người bưng cho bát canh, người
cho vài thang thuốc bổ, người thay nhau đỡ đần lúc vụ mùa bận rộn. Trong cái
xóm nhỏ quê tôi, con mọn là con chung, cha mẹ già là cha mẹ chung. Cùng nhau mà
để tâm để mắt. Đất đai tuy rộng, nhưng chẳng cần hàng rào kiên cố ngăn cách làm
gì. Cổng nhà cài cành rong tre chỉ để ngăn trâu bò vào phá phách.
Những căn nhà quê tôi khi ấy thường có đặc điểm chung là
không có cánh cửa án ngữ. Gió thông thống thổi bốn mùa, trăng ghé vào tận đầu
giường soi rõ từng giấc ngủ. Nhà rộng mở như lòng người thời khốn khó. Chưa bao
giờ thấy mất mát thứ gì, đi làm đồng về bước vào nhà chỉ thấy trên bàn có thêm
bát canh cua, đĩa cá kho vẫn còn nóng hổi hàng xóm mới mang cho. Có khi là mấy
quả thị, chùm vải chín đầu mùa, đĩa xôi gạo mới, gói cốm dẻo thơm từ lúa nếp
non đầu vụ. Người với người cũng như những cây lúa đứng thẳng thớm bên nhau mà
trổ đòng, ra hạt, trĩu bông.
Thêm nhiều giống lúa mới năng suất cao, khả năng kháng bệnh
tốt được huyện nhập về để bà con nông dân đưa vào sản xuất. Những hạt gạo dẻo
thơm, giá thành cao mang lại nhiều lợi nhuận cho bà con nông dân. Chúng tôi lớn
lên cùng với quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông thôn. Đường bê tông
chạy vào tận thôn xóm. Cày bừa gặt hái giờ đã có máy móc giải phóng sức lao động
của con người. Đã lâu rồi lũ trâu bò thảnh thơi gặm cỏ, không phải lo đeo ách
trên vai cày xới từng thửa ruộng. Cánh đồng như tấm lụa vàng uốn lượn qua những
dải đồi bát úp. Hạt lúa mọc lên từ cánh đồng, chắt chiu từ địa tầng lịch sử, lắng
đọng bao trầm tích để rồi bắt đầu một cuộc hành trình mới. Hành trình của hạt gạo
trắng trong…
-Anh đi tàu được bao năm rồi nhỉ?- Tôi hỏi Vịnh lúc anh
đang lúi húi khắc chữ gì đó lên vỏ con ốc biển, chắc là món quà gửi về để tặng
con.
-Ngót nghét hơn chục năm. Từ lúc con gái còn bế trên tay,
giờ nó đã thành thiếu nữ. Từ lúc mẹ anh còn khỏe mạnh, vụ mùa năm nào còn gọi
điện khoe "lúa năm nay được mùa. Thóc năm nay được giá". Bây giờ mộ mẹ
nằm quay ra cánh đồng mênh mông. Gió sông Hồng thổi hương phù sa suốt bốn mùa lồng
lộng.
-Dù chúng ta đi đến bao xa thì mẹ vẫn sẽ chúng ta ở đó…
-Anh hay gặp mẹ. Trong giấc mơ chòng chành sóng biển.
Trong những ngày nắng như đổ lửa, ngẩng mặt lên trời chợt bắt gặp đám mây bã bừa,
anh nghĩ mẹ ở đó, nhìn anh. Hoặc trong những chuyến chở hàng đầy những bao gạo
trắng, thơm tho, anh lại nghĩ đến giọt mồ hôi của mẹ. Dù có thể những hạt gạo
này chẳng phải được cấy trồng từ đồng bằng sông Hồng đi chăng nữa. Ở một nơi
nào đó, anh nghĩ mẹ vẫn sẽ dõi theo anh giống như dõi theo hành trình của hạt gạo
đi khắp muôn nơi. Trong những chuyến tàu chở gạo xuất khẩu cập bến từ châu Á đến
châu Phi, đều có hình dáng của những người nông dân chân chất. Hay những chuyến
tàu chở gạo viện trợ đi những đất nước khó khăn, đều chắt chiu những thảo thơm
hệt như tình làng nghĩa xóm.
Hình ảnh cánh đồng lúa chín vàng cứ lấp lánh mãi trong tâm trí chúng tôi. Dù đêm đã về khuya, con tàu lầm lũi trôi giữa màn trời tối đen trời thăm thẳm. Tôi thò tay vào túi áo ngực, nhặt một hạt lúa đưa vào miệng cắn. Thói quen này tôi có từ thuở nhỏ. Để bột gạo tan ra, vị ngọt loang dần trong khoang miệng. Chỉ có thể mới làm tôi đỡ nhớ quê nhà…
