Một đồng trên hạt lúa - câu chuyện không chỉ là tiền

Buổi sáng ở đồng bằng, khi sương còn vương trên lá lúa, người nông dân bước xuống ruộng, cúi người chạm tay vào đất.

Đất ấm, lúa xanh, nước ròng ròng theo mương nhỏ. Mỗi vụ mùa bắt đầu như thế, rất lặng lẽ. Không ai tính bằng tiền, bằng đô la. Người ta tính bằng nắng, bằng mưa, bằng công, bằng hy vọng.

Nhưng đến khi hạt lúa đi xa, vượt khỏi cánh đồng, lên xe, xuống tàu, ra biển lớn, thì nó bắt đầu được tính bằng con số: giá xuất khẩu, hợp đồng, thị trường, tỷ giá. Giữa hai thế giới đó, đồng ruộng và thương trường, có một khoảng cách dài, không chỉ là địa lý, mà là khoảng cách về rủi ro, về quyền thương lượng, về phần giá trị được giữ lại.

Câu chuyện “trích lại 1 USD cho mỗi tấn gạo xuất khẩu” vì thế, nếu chỉ nhìn như một khoản tiền, sẽ là rất nhỏ. Nhưng nếu nhìn như một cách đặt lại câu hỏi về hệ sinh thái ngành hàng lúa gạo, thì lại mở ra nhiều điều đáng suy nghĩ.

Hệ sinh thái lúa gạo không chỉ có hạt gạo

Lâu nay, khi nói đến lúa gạo, ta hay nghĩ đến năng suất, sản lượng, giá bán. Nhưng hệ sinh thái lúa gạo thực ra rộng hơn rất nhiều.

Đó là đất,  thứ cần được nghỉ ngơi, hồi phục.

Đó là nước, ngày càng quý trong bối cảnh hạn mặn, biến đổi khí hậu.

Đó là người nông dân, không chỉ là “người trồng”, mà là người quản trị rủi ro trên đồng ruộng.

Đó là hợp tác xã, doanh nghiệp, logistics, thị trường, những mắt xích quyết định hạt gạo đi xa hay bị dội về.

Nếu một mắt xích yếu đi, cả hệ sinh thái chao đảo. Khi giá thế giới giảm, khi thị trường đổi chính sách, khi chi phí tăng đột ngột, người chịu tác động đầu tiên thường vẫn là người dưới ruộng. Không phải vì bà con làm kém, mà vì bà con đứng ở đầu nguồn của rủi ro.

Trong bối cảnh đó, ý tưởng “mỗi tấn gạo xuất khẩu góp lại một đồng” giống như việc dành một phần rất nhỏ của dòng chảy cuối nguồn để bồi đắp lại thượng nguồn.

Một đồng nhỏ, nhưng đặt đúng chỗ thì có thể thành hạt giống

Một USD trên mỗi tấn gạo không đủ để làm giàu cho ai. Nếu chia đều, mỗi người chỉ nhận được một chút, rất dễ tan biến như nước đổ xuống ruộng đã khô.

Nhưng nếu coi đó là hạt giống, thì câu hỏi không còn là “chia cho ai bao nhiêu”, mà là: Đặt hạt giống này ở đâu để ruộng lúa tốt hơn? Đầu tư vào chỗ nào để mùa sau bớt rủi ro hơn mùa trước?

Có thể là hỗ trợ những cánh đồng liên kết thật, nơi nông dân và doanh nghiệp cùng ngồi lại, cùng chia sẻ lợi ích và trách nhiệm.

Có thể là giúp hợp tác xã có máy sấy, kho chứa, dữ liệu thị trường, để hạt lúa không phải bán vội khi vừa gặt xong.

Có thể là đầu tư cho giống tốt, quy trình canh tác bền vững, để mỗi vụ mùa bớt phụ thuộc vào may rủi thời tiết.

Khi đó, “một đồng” không còn là tiền hỗ trợ, mà là vốn chung của hệ sinh thái.

Nỗi băn khoăn của doanh nghiệp cũng là nỗi lo của cánh đồng

Doanh nghiệp, khi nghe đến một khoản trích thêm, thường lo không phải vì số tiền. Họ lo vì những câu hỏi rất thực tế. Liệu đây có trở thành một loại phí mới, rồi dần dần tăng lên? Liệu tiền có quay lại đúng vùng nguyên liệu, đúng những người đang cùng họ làm ăn lâu dài? Liệu thủ tục có phức tạp, làm chậm chuyến tàu, lỡ hợp đồng?

Những băn khoăn đó, suy cho cùng, cũng là băn khoăn của cánh đồng. Vì nếu doanh nghiệp khó thở, họ sẽ mua giá thấp; nếu thủ tục rườm rà, họ sẽ né liên kết; và khi đó, người chịu thiệt cuối cùng vẫn là người trồng lúa. Bởi vậy, câu chuyện không nằm ở việc có trích hay không, mà nằm ở cách trích như thế nào để không làm đứt mạch liên kết.

Từ “chia tiền” sang “chia trách nhiệm”

Có lẽ, tư duy quan trọng nhất mà câu chuyện này gợi ra là: thay vì hỏi “tiền này chia cho ai”, hãy hỏi “trách nhiệm này thuộc về ai”.

Trách nhiệm của Nhà nước là tạo khung minh bạch, đơn giản, không xin - cho.

Trách nhiệm của doanh nghiệp là gắn xuất khẩu với vùng nguyên liệu, không chỉ mua - bán ngắn hạn.

Trách nhiệm của hợp tác xã và nông dân là làm thật, giữ chất lượng, giữ uy tín hạt gạo.

Khi trách nhiệm được chia đều, thì lợi ích mới có cơ hội ở lại lâu dài trên cánh đồng. Nếu không, niềm tin bị đánh mất cho cả hai bên, chỉ còn lại “thuận mua, vừa bán” và “tiền trao, cháo múc”. Khi ấy, niềm tin về sự liên kết sẽ đổ vỡ.

Để hạt gạo đi xa, nhưng giá trị phải ở lại

Hạt gạo Việt Nam đã đi rất xa. Nhưng giá trị của hạt gạo, nếu không được giữ lại trên đồng ruộng, sẽ ngày càng mỏng.

Một USD trên mỗi tấn gạo, tự thân nó không thay đổi được ngành lúa gạo. Nhưng nó mở ra một câu hỏi lớn hơn: Chúng ta có sẵn sàng coi ngành hàng lúa gạo là một hệ sinh thái cần được nuôi dưỡng, chứ không chỉ là một chuỗi mua  bán?

Nếu câu hỏi đó được trả lời bằng hành động nhân văn, tử tế, minh bạch và kiên nhẫn, thì biết đâu, từ một đồng rất nhỏ, cánh đồng sẽ bớt chông chênh hơn trong những mùa gió lớn phía trước.

Có dịp gặp ông chủ một doanh nghiệp chế biến lúa gạo nước ngoài. Ông say sưa kể, ngày Tết cổ truyền, ông thường gặp mặt, thăm hỏi những người nông dân trồng lúa đã cung cấp nguyên liệu cho nhà máy của mình. Ông tự hào nói “Nhờ họ mà tôi có cơ ngơi ngày hôm nay, nên tôi biết ơn họ”.

Một trong những triết lý kinh doanh của ông chủ này có lẽ đơn giản chì là lòng biết ơn và sự trả ơn, là ý thức về tinh thần cộng sinh trong kinh doanh, hợp tác. Và, có lẽ câu chuyện 1 đô la là khởi đầu cho một tư duy nhân văn của doanh nghiệp như ông chủ trong câu chuyện nhỏ trên.

Lê Minh Hoan