Khi hạt lúa biết 'thở'

Buổi sáng ở một cánh đồng lúa miền Tây, người nông dân không còn quen tay mở van nước cho ngập ruộng như mấy chục năm trước. 

Ông đứng nhìn mặt ruộng, lắng nghe tiếng gió, đo mực nước vừa đủ cho rễ lúa “thở”. Trên tay ông không chỉ có sổ ghi chép mùa vụ, mà còn là chiếc điện thoại với ứng dụng ghi nhận lượng phát thải, lượng phân bón, chi phí đầu vào.

Hạt lúa hôm nay không chỉ để no bụng. Nó mang theo dấu chân carbon, mang theo câu chuyện của đất, nước, con người và cả tương lai của một vùng châu thổ.

Sau tròn một năm triển khai, Đề án 1 triệu héc-ta vùng chuyên canh lúa chất lượng cao, phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh ở Đồng bằng sông Cửu Long đã bắt đầu cho thấy những tín hiệu tích cực, dù con đường phía trước còn dài.

Những tín hiệu đầu tiên - từ mô hình điểm đến thị trường quốc tế

Một năm là quãng thời gian chưa đủ dài để thay đổi một nền sản xuất hàng triệu hecta, nhưng đủ để nhận ra những chuyển động ban đầu.

Từ các mô hình điểm tại An Giang, Đồng Tháp, Cần Thơ…, việc áp dụng quy trình canh tác mới như tưới ngập khô xen kẽ (AWD), giảm giống, giảm phân, giảm thuốc, sử dụng giống chất lượng cao, đã mang lại những con số biết nói:

•        Giảm chi phí đầu vào cho nông dân từ 15–20% so với tập quán cũ.

•        Giảm phát thải khí nhà kính, đặc biệt là khí methane, loại khí từng âm thầm thoát ra từ ruộng lúa ngập nước.

•        Năng suất được giữ ổn định, thậm chí tăng ở nhiều mô hình nhờ đất khỏe hơn, cây lúa “sống chậm” nhưng bền hơn.

Quan trọng hơn, gạo giảm phát thải đã bắt đầu có tên tuổi. Không còn là lúa vô danh trôi nổi theo thương lái, mà là những lô gạo có hồ sơ, có truy xuất, có câu chuyện, đã xuất khẩu sang các thị trường yêu cầu cao về môi trường.

Ở đó, giá trị không chỉ nằm ở hạt gạo trắng, mà ở cách nó được trồng.

Điều thay đổi lớn nhất không nằm ở ruộng, mà ở tư duy

Nhìn sâu hơn, thành quả lớn nhất sau một năm không nằm ở số hecta, mà ở sự thay đổi cách nghĩ.

Từ chỗ “làm cho nhiều” sang “làm cho đúng”.

Từ chỗ chạy theo năng suất sang quan tâm đến giá trị vòng đời của hạt lúa.

Từ sản xuất đơn lẻ sang liên kết vùng, liên kết chuỗi, liên kết tri thức.

Đề án không đặt nông dân vào vị trí phải hy sinh, mà mời bà con trở thành chủ thể của chuyển đổi xanh. Không ai bị ép phải làm điều mình không hiểu. Mỗi mô hình điểm là một lớp học ngoài đồng, nơi người nông dân thấy tận mắt: ít nước hơn nhưng cây lúa khỏe hơn; ít phân hơn nhưng đất không chai cứng.

Ở đó, vai trò của hợp tác xã, doanh nghiệp, cán bộ khuyến nông được tái định nghĩa. Không chỉ là người hướng dẫn kỹ thuật, mà là người đồng hành trong hành trình thay đổi thói quen.

Khi mở rộng đề án - hãy nhớ câu chuyện gã thiện xạ Texas

Nhưng chính lúc những tín hiệu tích cực xuất hiện, cũng là lúc cần tỉnh táo nhất.

Trong một câu chuyện nổi tiếng về tâm lý học hành vi, người ta kể về một “tay thiện xạ” ở bang Texas. Trên bức tường kho thóc chi chít lỗ đạn, viên nào cũng nằm gọn trong hồng tâm. Dân làng trầm trồ vì tài bắn súng hiếm có. Chỉ đến khi nhìn kỹ, người ta mới phát hiện những vòng tròn hồng tâm được vẽ sau khi đạn đã bắn trúng tường.

Câu chuyện tưởng chừng chỉ để vui, nhưng lại gợi ra một vấn đề rất nghiêm túc trong chuyển đổi hành vi nông dân hiện nay. Chúng ta đang nhìn vào kết quả để kể câu chuyện thành công, hay đang hiểu đúng bản chất của sự thay đổi?

Nếu không cẩn trọng, việc mở rộng Đề án 1 triệu hecta có thể rơi vào cái bẫy ấy.

Không phải cứ gắn nhãn “lúa phát thải thấp” là tự nhiên xanh.

Không phải cứ có vài con số đẹp là đủ để kết luận thành công.

Không thể lấy kết quả tốt của mô hình điểm rồi áp lên toàn vùng, nếu thiếu dữ liệu trung thực, thiếu bối cảnh sinh thái - xã hội cụ thể của từng tiểu vùng.

Mở rộng đề án đòi hỏi hệ thống dữ liệu tích hợp, minh bạch, không chỉ để báo cáo, mà để học hỏi và điều chỉnh; hiểu đúng sự khác biệt của từng vùng đất, từng cộng đồng nông dân, từng hệ thống thủy lợi. Đặt câu hỏi phản biện với chính mình, thay vì chỉ tìm dẫn chứng để củng cố niềm tin sẵn có.

Chuyển đổi xanh không phải là cuộc thi bắn trúng bia đã vẽ sẵn, mà là hành trình kiên nhẫn học cách ngắm cho đúng ngay từ đầu.

Khi đề án cần những “người giữ lửa” cho tư duy dài hạn

Để Đề án 1 triệu héc-ta không dừng lại ở một chương trình kỹ thuật, mà trở thành một hành trình chuyển đổi tư duy sản xuất lúa gạo, vai trò của các tổ chức trung gian, các hiệp hội ngành hàng là hết sức quan trọng. Trong hành trình đó, Hiệp hội ngành hàng lúa gạo Việt Nam (VIETRISA) không chỉ là một tổ chức đại diện ngành hàng, mà đang từng bước trở thành đối tác đồng hành chiến lược của đề án.

VIETRISA có lợi thế đặc biệt: đứng ở điểm giao nhau giữa nhà nước - doanh nghiệp - hợp tác xã - thị trường - tri thức khoa học - khuyến nông. Ở đó, hiệp hội không chỉ kết nối cung - cầu, mà quan trọng hơn là còn có thể kết nối tư duy.

Khi một đề án lớn được triển khai trên diện rộng, điều dễ thiếu nhất không phải là văn bản, mà là không gian đối thoại. Không gian để đặt câu hỏi phản biện. Không gian để nghe tiếng nói khác nhau từ nông dân, doanh nghiệp, nhà khoa học, tổ chức xã hội. Không gian để thừa nhận những điều chưa làm được, chưa hiểu hết.

VIETRISA, đã chủ động phối hợp cùng với các hiệp hội, hội nghề nghiệp khác,  doanh nghiệp tổ chức những diễn đàn mở, những cuộc tọa đàm chuyên sâu nhưng gần đất, gần ruộng, gần thị trường. Những diễn đàn như vậy không nhằm đưa ra đáp án sẵn có, mà để gợi mở tư duy mới, giúp đề án tự điều chỉnh trong quá trình vận hành. Bởi một đề án sống được không phải vì nó đúng ngay từ đầu, mà vì nó biết học trong khi đi.

Khi các hiệp hội ngành hàng cùng tham gia, đề án đã không còn là việc của riêng một bộ, một địa phương hay một nhóm dự án, mà trở thành việc chung của cả hệ sinh thái lúa gạo Việt Nam. Và khi đó, hạt lúa không chỉ “thở” trên ruộng, mà còn có chỗ đứng vững vàng trong tương lai dài hạn của ngành nông nghiệp nước nhà.

Một triệu hecta - không chỉ là con số

Khi được triển khai đúng tinh thần, Đề án 1 triệu hecta không chỉ tạo ra gạo chất lượng cao, mà còn tạo ra một hệ sinh thái nông nghiệp, nơi đất, nước, con người được đối xử tử tế hơn. Giúp nông dân đi từ người sản xuất nguyên liệu sang người tham gia chuỗi giá trị. Đặt Đồng bằng sông Cửu Long vào bản đồ nông nghiệp xanh toàn cầu, không bằng lời hô hào, mà bằng thực hành bền bỉ.

Một năm qua mới chỉ là bước khởi đầu. Điều quan trọng không phải đi nhanh, mà đi đúng và đi cùng nhau. Bởi hạt lúa, cũng như con người, chỉ thực sự lớn lên khi được trao đủ thời gian, đủ hiểu biết và đủ niềm tin.

Lê Minh Hoan