Sáng 18/11, tại TP. Cần Thơ, Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam (VIETRISA) phối hợp Viện Nghiên cứu lúa gạo quốc tế (IRRI) và Trung tâm Khuyến nông quốc gia tổ chức Hội thảo “Đánh giá sự tuân thủ theo quy trình Đề án 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp vùng ĐBSCL”.
 |
| Nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Cao Đức Phát trao đổi tại hội thảo - Ảnh: VGP/LS |
Tại đây, công cụ đánh giá "Gạo Việt xanh, phát thải thấp" – ViRiCert chính thức ra mắt, được kỳ vọng trở thành "la bàn xanh" cho nông dân ĐBSCL trên hành trình chuyển đổi sang canh tác lúa chất lượng cao, phát thải thấp.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, xâm nhập mặn, sạt lở và thiên tai cực đoan đe dọa sinh kế người trồng lúa, việc vừa giảm phát thải vừa giữ vững năng lực cạnh tranh đang là bài toán sống còn của ngành lúa gạo. ĐBSCL là vựa lúa lớn nhất cả nước, đồng thời là nơi chịu tác động nặng nề nhất, nên Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp vùng ĐBSCL (Đề án) được xem là bước ngoặt quan trọng. ViRiCert ra đời nhằm giúp đo lường, chứng minh và lan tỏa những nỗ lực "làm lúa xanh" ở quy mô lớn.
ViRiCert ra mắt, tiếp sức Đề án 1 triệu ha lúa ở ĐBSCL
ViRiCert được giới thiệu trong khuôn khổ Chương trình khoa học về tăng cường tác động của CGIAR (S4I) và dự án thử nghiệm chuyển đổi 1 triệu ha canh tác lúa chất lượng cao, phát thải thấp (MOM-P), gắn với mục tiêu tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL đến năm 2030. Hội thảo thu hút đông đảo chuyên gia, nhà khoa học, cơ quan quản lý, doanh nghiệp, hợp tác xã và nông dân đang tham gia Đề án, cùng thảo luận và trải nghiệm công cụ trực tiếp trên đồng ruộng.
Phát biểu tại hội thảo, ông Lê Thanh Tùng, Phó Chủ tịch Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam, cho rằng Đề án chỉ thực sự đi vào cuộc sống khi có cơ chế đánh giá và giám sát minh bạch, đơn giản, dễ áp dụng. Theo ông, ViRiCert là "mắt xích" còn thiếu khi cung cấp bộ tiêu chí rõ ràng trên nền tảng số, giúp nông dân, HTX và doanh nghiệp biết mình đang ở mức nào trong quy trình sản xuất lúa chất lượng cao, phát thải thấp và chứng minh được giá trị sản phẩm xanh với người mua trong nước và quốc tế.
"Không chỉ doanh nghiệp xuất khẩu, mà cả hệ thống phân phối trong nước cũng cần bằng chứng về sản xuất xanh. ViRiCert có thể trở thành ngôn ngữ chung, giúp kết nối nông dân với doanh nghiệp và thị trường", ông nhấn mạnh.
 |
| PGS.TS. Nguyễn Văn Hùng: "Chấm điểm' hạt gạo xanh Việt Nam - Ảnh: VGP/LS |
Công cụ số giúp nông dân 'tự soi' quy trình canh tác
ViRiCert được thiết kế thân thiện, nông dân, hoặc cán bộ kỹ thuật chỉ cần điện thoại thông minh, máy tính bảng, hay máy tính để truy cập hệ thống, trả lời các câu hỏi theo biểu mẫu có sẵn và nhận kết quả chấm điểm tức thì. Mỗi thửa ruộng, mỗi vùng nguyên liệu đều được đánh giá theo cùng một bộ tiêu chí, tạo nên bức tranh rõ ràng về mức độ "xanh" của mô hình canh tác.
PGS.TS. Nguyễn Văn Hùng, chuyên gia cao cấp của IRRI cho biết, ViRiCert được xây dựng trên nền tảng khoa học, kế thừa quy trình của Đề án. Ông chia sẻ: "Chúng tôi đã thiết kế hệ thống chấm điểm dựa trên 10 khâu thực hành quan trọng xuyên suốt quy trình canh tác, từ khâu làm đất, gieo sạ, bón phân, quản lý nước, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật cho tới thu hoạch và xử lý rơm rạ. Mỗi khâu được chấm điểm cụ thể từ 0 đến 3 điểm dựa trên mức độ tuân thủ các thực hành tốt nhất".
Những khâu có ảnh hưởng lớn đến phát thải khí nhà kính, như quản lý nước, phân bón, rơm rạ được gán trọng số cao hơn. Theo ông Hùng, cách chấm điểm này vừa phản ánh đúng tác động của từng thực hành, vừa định hướng nông dân ưu tiên thay đổi những khâu mang lại hiệu quả giảm phát thải cao nhất, thay vì làm dàn trải.
Bộ tiêu chí khoa học gắn với nhãn hiệu 'Gạo Việt xanh, phát thải thấp'
Dữ liệu từ 10 khâu thực hành được ViRiCert tổng hợp thành bảng điểm tổng thể cho từng cánh đồng, từng vùng nguyên liệu. Nếu đạt ngưỡng yêu cầu, lúa gạo được canh tác trên diện tích đó có thể đề xuất sử dụng nhãn hiệu "Gạo Việt xanh, phát thải thấp" do Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam xây dựng. Đây là nhãn hiệu tập thể gắn với quy trình sản xuất đáp ứng các tiêu chí về chất lượng, môi trường và phát thải.
"Gạo Việt xanh, phát thải thấp" vì thế không chỉ là tên gọi trên bao bì, mà còn là lời cam kết với người tiêu dùng về quy trình sản xuất trách nhiệm, sử dụng hợp lý vật tư đầu vào, giảm thiểu rủi ro cho môi trường và sức khỏe cộng đồng. Việc sử dụng nhãn hiệu "Gạo Việt xanh, phát thải thấp" được kỳ vọng tạo lợi thế cạnh tranh cho gạo Việt Nam trên các thị trường yêu cầu cao về phát thải, truy xuất nguồn gốc và tiêu chuẩn môi trường.
 |
| Ông Cao Thăng Bình, chuyên gia nông nghiệp cao cấp Ngân hàng Thế giới - Ảnh: VGP/LS |
Chuyên gia hiến kế để công cụ đi vào đời sống
Tại hội thảo, nhiều đại biểu đánh giá cao nỗ lực của VIETRISA, IRRI và các đối tác khi xây dựng công cụ thử nghiệm để đánh giá quy trình sản xuất lúa gạo gắn với Đề án. Tuy nhiên, để ViRiCert được sử dụng rộng rãi, trở thành "chuẩn chung" trong ngành lúa gạo, vẫn cần thêm những điều chỉnh, bổ sung.
Nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Cao Đức Phát cho rằng, việc tập trung vào tiêu chí phát thải là rất cần thiết, nhưng chưa đủ. Theo ông, người tiêu dùng trong và ngoài nước còn đặc biệt quan tâm đến an toàn thực phẩm, nhất là dư lượng thuốc bảo vệ thực vật và thuốc trừ cỏ trong hạt gạo. Do đó, bộ tiêu chí nên nhấn mạnh hơn các quy định liên quan đến sử dụng hóa chất, tiến tới đưa những trường hợp vi phạm nghiêm trọng vào nhóm "điểm liệt" (0 điểm) để phản ánh đúng rủi ro và tạo áp lực thay đổi hành vi.
Ông Cao Đức Phát cũng lưu ý vai trò của cơ chế giám sát, xác minh độc lập để bảo đảm tính minh bạch. Theo ông, niềm tin của thị trường với nhãn "Gạo Việt xanh, phát thải thấp" chỉ bền vững khi quá trình đánh giá, cấp chứng nhận có sự tham gia của bên thứ ba, tránh xung đột lợi ích. Doanh nghiệp cần chịu trách nhiệm kiểm soát vùng nguyên liệu, bảo đảm các khâu từ đồng ruộng tới nhà máy đều tuân thủ đúng quy trình.
Ông Cao Thăng Bình, chuyên gia nông nghiệp của Ngân hàng Thế giới đánh giá: Đây là một sáng kiến tuyệt vời của VIETRISA, với thành công lớn nhất nằm ở cách tiếp cận và truyền thông rất hiệu quả. Công cụ đã đưa 2 yếu tố đặc biệt là đốt rơm rạ và không rút nước giữa vụ vào nhóm điểm liệt (0 điểm), tạo ra tác động mạnh mẽ đến thay đổi hành vi. Việc tiếp cận nông dân thông qua công cụ cũng trở nên dễ dàng hơn; chỉ cần giảm tỷ lệ đốt đồng từ 70–80% đã đủ tạo nên một cuộc cách mạng lớn trong sản xuất lúa. So với MRV vốn chỉ tập trung vào tiêu chí rút nước, công cụ này toàn diện hơn khi tính đến nhiều tiêu chí của toàn bộ quy trình canh tác.
Tuy nhiên, ông Bình cho rằng, vẫn còn một số vấn đề cần xem xét, như việc có nên yêu cầu nông dân chụp ảnh đồng ruộng, hay cách tính lượng tín chỉ carbon từ phân bón và rơm rạ là những nội dung đòi hỏi nghiên cứu thêm, đồng thời cần bổ sung khâu thu hoạch vào công cụ hoặc phát triển một công cụ riêng cho giai đoạn sau thu hoạch, cũng như làm rõ hơn các tiêu chí về cơ giới hóa và hiệu quả sử dụng năng lượng.
Thí điểm tại 10 HTX, sẽ có 20.000 tấn gạo được gắn nhãn
Để ViRiCert nhanh chóng được thử nghiệm trong thực tế, nhiều ý kiến đề xuất tận dụng lực lượng khuyến nông, cán bộ kỹ thuật địa phương và doanh nghiệp làm nòng cốt hỗ trợ nông dân nhập liệu, giải thích tiêu chí, kiểm tra thông tin trên đồng ruộng.
PGS.TS. Bùi Bá Bổng, Chủ tịch VIETRISA cho biết, Hiệp hội, IRRI và Trung tâm Khuyến nông quốc gia đang bàn thảo thành lập một nhóm công tác chung, xây dựng lộ trình áp dụng ViRiCert trong thời gian tới. Theo ông, có thể huy động nhanh lực lượng để triển khai thí điểm tại khoảng 10 hợp tác xã, với quy mô mỗi HTX khoảng 500 ha. Mục tiêu là trong vụ Đông Xuân 2025-2026 có thể cấp nhãn hiệu cho khoảng 20.000 tấn gạo được đánh giá thông qua công cụ này, qua đó khẳng định thương hiệu "Gạo Việt xanh, phát thải thấp" và hoàn thiện mô hình vận hành trước khi nhân rộng.
Cùng với thí điểm, các chuyên gia cho rằng cần sớm đăng ký bản quyền thương hiệu và logo của Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam đối với nhãn "Gạo Việt xanh, phát thải thấp", đồng thời xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc đồng bộ, tránh nguy cơ bị lợi dụng, gian lận, trộn lẫn sản phẩm không đạt chuẩn, gây thiệt hại cho nông dân, doanh nghiệp và làm suy giảm niềm tin của người tiêu dùng.
Với mục tiêu "Phát triển bền vững 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL đến năm 2030", Đề án được coi là bước chuyển lớn về mô hình phát triển ngành lúa gạo Việt Nam. Trong bức tranh đó, ViRiCert được xem như "la bàn xanh" giúp các bên liên quan biết mình đang ở đâu trên hành trình chuyển đổi và cần điều chỉnh gì để tiệm cận các chuẩn mực sản xuất xanh mà thế giới đang hướng tới.
Sự chung tay của VIETRISA, IRRI, Trung tâm Khuyến nông quốc gia, chính quyền địa phương, doanh nghiệp và nông dân sẽ quyết định thành công của công cụ mới. Nếu được triển khai hiệu quả, ViRiCert không chỉ hỗ trợ Đề án, mà còn góp phần củng cố vị thế gạo Việt Nam với hình ảnh "Gạo Việt xanh, phát thải thấp", thân thiện với môi trường và an toàn cho người tiêu dùng.
Lê Sơn
