Ngày xưa, khi đất phương Nam còn mênh mông lau sậy, tiếng chim kêu, tiếng nước chảy còn lấn át tiếng chân người, những lưu dân từ nhiều vùng đất khác nhau đã dắt díu nhau tìm đến.
Họ băng rừng, lội sông, đào kênh, khơi rạch. Họ mang theo niềm hy vọng về một mảnh đất mới - nơi có thể dựng nhà, trồng lúa, nuôi con.
Câu chuyện về cây lúa ở Đồng bằng sông Cửu Long bắt đầu từ những hạt lúa ma mọc hoang trên các lung, trấp. Bà con cắt về giã, nấu thành cơm cầm cự qua ngày. Rồi từ hạt lúa trời ấy, họ học cách gieo hạt xuống bãi bồi, đợi trời đổ nước, gặt mùa. Đó là những mùa lúa đầu tiên - vất vả nhưng rộn tiếng cười. Cứ thế, lớp lớp người nối tiếp nhau khai phá, cải tạo vùng đất chua phèn, trũng nước, biến cả vùng đất Chín Rồng thành vựa lúa chính của cả nước.
Ký ức và niềm tự hào
Cây lúa không chỉ cho ra hạt gạo. Nó còn gieo vào lòng người ký ức về những ngày đầu khai hoang, những mùa nước nổi, những ngày ăn bữa cơm trộn muối mà vẫn hạnh phúc vì hạt lúa đầu tiên đã nảy mầm. Nó là lời nhắc về công lao của bao thế hệ, về ý chí vượt khó, về tình làng nghĩa xóm nương tựa nhau.
Mỗi hạt gạo hôm nay ta ăn không chỉ là hạt gạo trắng ngần. Nó là giọt mồ hôi của người nông dân, là tiếng võng đưa con trưa hè, là tiếng cười của trẻ nhỏ khi chạy nhảy ngoài đồng, là nhịp ghe xuồng chở lúa ra chợ.
Không gian để kể câu chuyện cây lúa
Nhóm chuyên gia tâm huyết ở Đường Sách TP.HCM đã ấp ủ một ý tưởng về Dự án tạo dựng một không gian đặc biệt - nơi mà cây lúa không chỉ hiện diện dưới dạng hạt giống, mô hình hay bức ảnh treo tường, trong các bản chiến lược, đề tài khoa học, mà trở thành câu chuyện sống động dọc theo chiều dài lịch sử khẩn hoang.
Ở đó, sẽ có những phiên trò chuyện của “những người kể chuyện lúa” - các nhà khoa học, nhà nghiên cứu lịch sử - xã hộ - nhân văn, những nông dân đang bảo tồn các giống lúa mùa bản địa, nông dân giỏi, nhà văn, nhà báo, nhà giáo dục, học sinh, sinh viên, các bạn trẻ khởi nghiệp. Họ sẽ kể câu chuyện cây lúa từ quá khứ đến tương lai: từ lúa trời, lúa ma, đến lúa mùa đặc hữu, lúa chất lượng cao, lúa giảm phát thải, lúa phục vụ xuất khẩu gạo thơm.
Ở đó, sẽ có những kệ sách giới thiệu những tác phẩm viết về lúa, về người nông dân, về những đổi thay của làng quê với văn phong gần gủi với người nông dân. Bà con nông dân có thể đến xem, đọc, trao đổi, thậm chí đề nghị những cuốn sách mà họ cần. Các học giả, những người tâm huyết sẽ thảo luận, tìm ra giải pháp làm sao có nhiều sách về cây lúa, về nông nghiệp, nông dân, nông thôn với ngôn ngữ phù hợp với bà con nông dân.
Ở đó, có thể có những góc trải nghiệm: nơi trẻ em được tự tay gieo một hạt lúa vào khay đất, nhìn nó nảy mầm; nơi người lớn được nghe lại tiếng nước chảy, tiếng ếch nhái gọi mùa mưa, tiếng xột xoạt khi gặt lúa - những âm thanh tưởng chừng đã xa nhưng lại làm lòng người rưng rưng.
Ở đây, có thể có những câu chuyện các bạn trẻ sáng tạo nội dung truyền thông mới mẻ, đầy cảm hứng, ý tưởng vè “Hành trình hạt gạo tương lai’ như một phần của giáo dục trải nghiệm cho học sinh, sinh viên. Không gian gợi mở cho cộng đồng khởi nghiệp nông nghiệp sáng tạo những giá trị mới từ cây lúa, hạt gạo.
Từ ký ức đến tương lai
Không gian ấy không chỉ là nơi nhắc nhớ về quá khứ, mà còn là nơi hướng đến tương lai. Tương lai của cây lúa Đồng bằng sông Cửu Long không chỉ là sản xuất nhiều gạo hơn, mà là sản xuất gạo chất lượng cao, gạo hữu cơ, gạo giảm phát thải để bảo vệ môi trường, để đồng bằng đứng vững trước biến đổi khí hậu.
Đó cũng là nơi truyền cảm hứng cho giới trẻ yêu cây lúa, yêu nông nghiệp, yêu quê hương. Bởi nếu lớp trẻ chỉ thấy đồng ruộng là vất vả, là lam lũ, thì một ngày nào đó sẽ không còn ai muốn gắn bó với nó. Nhưng nếu các em thấy cây lúa cũng có câu chuyện, có khoa học, có công nghệ, có tương lai, có giá trị văn hoá, thì sẽ có em muốn trở thành nhà nghiên cứu giống lúa, nhà thiết kế bao bì gạo, nhà kinh doanh xuất khẩu gạo, nhà báo kể chuyện làng quê.
Lời nhắn gửi
Không gian tôn vinh cây lúa không chỉ là một công trình văn hoá. Nó là “nhà lưu giữ ký ức”, là “trường học cộng đồng”, là “trạm khởi hành” để mỗi người tự hỏi: mình đã hiểu đủ về cây lúa chưa?, đã trân trọng hạt gạo chưa?, đã biết ơn người nông dân chưa?
Đừng để hạt gạo trở thành điều hiển nhiên như ta quen nghĩ là cái để ăn cho no, ăn để sống. Hãy để mỗi hạt cơm trong bữa ăn là lời tri ân gửi đến người nông dân và là động lực để chúng ta cùng chung tay giữ gìn vựa lúa Đồng bằng sông Cửu Long, không chỉ cho hôm nay mà cho cả mai sau. Mỗi sản phẩm gạo gắn với giai điệu hào hùng của bài ca Đất phương Nam.
Đã đến lúc chúng ta nhìn ngành hàng lúa gạo không chỉ bằng tư duy kinh tế, mà còn tư duy văn hoá, xã hội và nhân văn. Hơn ba trăm năm trước những di dân đến khai mở mảnh đất Chín Rồng, khởi tạo hành trình cây lúa, hạt gạo cho đến no ấm ngày hôm nay. Hôm nay, chúng ta, trong tâm thức mỗi người, lại cùng tham gia khởi tạo một hành trình mới cho cây lúa, hạt gạo, bằng chính những gì các bậc tiền nhân đã khai mở cùng với tư duy mới rộng hơn, sâu hơn, nhân văn hơn.
Lê Minh Hoan
