LÊ MINH HOAN
Có lần, khi về miền Tây vào mùa thu hoạch lúa, đứng lại bên một cánh đồng vừa gặt xong. Giữa đồng, những cuộn rơm vàng óng được chất thành đống. Đám trẻ con nô đùa, người lớn thì nhóm lửa đốt rơm. Khói bay lên mù mịt, cay xè mắt. Có người giải thích: “Đốt cho sạch đồng, khỏi tốn công dọn”.
Chợt nghĩ, phải chăng trong mỗi đống rơm đó là cả một quả mọc tầm thấp? Và cũng là hạt giống cho những quả mọc tầm cao sau này.
Trong cuốn sách Quả mọc tầm thấp, tác giả nói về những thứ gần ngay trước mắt nhưng ta thường bỏ qua, vì mãi mê ngước tìm những thứ cao xa. Rơm rạ, vỏ trấu, bã mía, bã cà phê, xác bã chăn nuôi, đó đều là những “quả mọc tầm thấp” của nền nông nghiệp Việt Nam. Chỉ cần với tay hái xuống, ta đã có thể tạo ra giá trị. Nhưng ngược đời thay, nhiều năm nay, người ta lại chọn cách chặt bỏ cành, đốt bỏ quả.
Việt Nam mỗi năm thải ra hơn 150 triệu tấn phụ phẩm nông nghiệp. Nhưng chỉ 10 đến 35% trong số đó được tái chế thành phân bón, thức ăn gia súc, nhiên liệu, nguyên liệu chế biến. Phần còn lại bị đốt, bỏ, hoặc để tự phân hủy. Giống như việc có một khu vườn đầy cây sai trái, mà ta lại chỉ hái một ít mang về ăn, phần lớn còn lại để rụng.
Nghịch đảo cách nghĩ: Từ rác thành vốn, từ nhỏ đến lớn
Nông nghiệp lâu nay vẫn nhìn phụ phẩm là phế thải. Một câu tục ngữ nói về tư duy đó: “Thóc đã vào bồ, rơm rạ mặc ai”.
Nhưng nếu đảo lại cách nhìn: lấy phụ phẩm làm trung tâm, coi nó là tài nguyên, là sản phẩm chính chứ không chỉ là thứ bỏ đi? Cũng giống như khi làm mía không chỉ để lấy đường mà còn để lấy bã làm nhiên liệu, rượu, thức ăn gia súc.
Người nông dân trồng xoài ở Đồng Tháp đều biết rằng trên cành xoài, có những quả mọc thấp, chỉ cần với tay là hái được. Đó là hình ảnh quen thuộc nhưng cũng là triết lý phát triển mà nhiều quốc gia đã nhắc đến: trước khi đợi những chính sách vĩ mô hay công nghệ đắt tiền, hãy bắt đầu từ những việc nhỏ, dễ làm, không cần nhiều vốn, không cần đợi ai chỉ đạo.
Tuy nhiên, không dừng lại ở đó, cần tích hợp thêm một tầng tư duy: từ quả mọc tầm thấp đến quả mọc tầm cao. Quả mọc tầm thấp: Gom rơm lại thay vì đốt, phơi khô, đóng cuộn. Làm nấm, làm phân hữu cơ. Công nghệ đơn giản, tuần hoàn hẹp - giữa ruộng với làng. Quả mọc tầm cao: Chế biến sâu rơm rạ thành ván ép sinh học, bio-plastic, nhiên liệu tái tạo, nguyên liệu sản xuất năng lượng hydrogen. Công nghệ cao, tuần hoàn rộng - giữa tỉnh, vùng, quốc gia, quốc tế.
Điều quan trọng là biết bắt đầu từ tầm thấp, rồi mới tiến dần lên tầm cao. Không vội vàng đòi bay lên trời khi đôi chân còn chưa vững trên mặt đất.
Hành động theo ba vòng tuần hoàn:
Vòng tuần hoàn hẹp - công nghệ thấp: Hộ nông dân, hợp tác xã thu gom và sơ chế cơ bản, như ép, phơi khô, đóng cuộn, ủ phân.
Vòng tuần hoàn mở rộng - công nghệ trung bình: Liên kết giữa các hợp tác xã với doanh nghiệp chế biến, đầu tư máy móc xay, nghiền, xử lý nhiệt, ép viên.
Vòng tuần hoàn quốc tế - công nghệ cao: Nhà máy lớn sử dụng công nghệ sinh học, nano, AI để sản xuất vật liệu sinh học từ phụ phẩm, xuất khẩu.
Tư duy này không xa lạ, chỉ là nhiều nơi chưa quen nhìn nông nghiệp như một chuỗi tuần hoàn từ A đến Z, từ cọng rơm đến sợi nhựa sinh học cao cấp.
Câu chuyện của hành động
Từ nhiều năm trước, ở Đồng Tháp, nhiều HTX đã dùng máy cuộn rơm thành bánh bán cho nông dân nuôi bò ở Bến Tre, Trà Vinh. Theo thông tin từ miền Tây, đã có dự án hợp tác chế biến, xuẩt khẩu sang Nhật Bản. Rơm ngày trước phải đốt bỏ, nay thành hàng hóa xuất khẩu. Một cân rơm có giá chỉ bằng vài ngàn đồng, nhưng nhân lên hàng chục ngàn tấn, cộng thêm công việc thu gom, vận chuyển, chế biến - đã tạo ra thu nhập đáng kể cho người dân.
 |
| Tuần hoàn từ rơm đến phân hữu cơ cho ruộng lúa ở TP. Cần Thơ. |
Tại Sóc Trăng, có nhóm bạn trẻ nghiên cứu làm giấy sinh học từ bã mía. Bã mía, vốn trước chỉ để đổ đi hoặc làm phân bón thô, giờ thành giấy mỹ thuật, hộp đựng thực phẩm thân thiện với môi trường.
Điều đáng nói: từ những hành động nhỏ, khi cộng hưởng lại, sẽ tạo ra một ngành công nghiệp xanh mới cho quốc gia.
Gợi ý cách hành động cho cán bộ, doanh nghiệp, nông dân
• Không đốt rơm nữa, hãy “đốt tư duy cũ”: Mỗi xã phải có mô hình thu gom, sơ chế rơm rạ bài bản.
• Mỗi tỉnh phải xây dựng bản đồ phụ phẩm nông nghiệp: Xác định sản lượng, chủng loại, phân bố, giống như lập bản đồ kho báu.
• Chính quyền cần ban hành “Chiến lược phụ phẩm nông nghiệp”: Với cơ chế tín dụng xanh, ưu đãi thuế, đầu tư công nghệ từ thấp đến cao.
• Doanh nghiệp cần chủ động kết nối các viện nghiên cứu, trường đại học để tiếp cận công nghệ xử lý phụ phẩm tiên tiến nhất: ví dụ sản xuất vật liệu xây dựng từ tro trấu, hay nhựa sinh học từ cellulose rơm.
Lời kết: Đừng chỉ cúi đầu, cũng đừng chỉ ngước nhìn
Trong kinh tế, người ta hay nói “low-hanging fruit” - quả mọc tầm thấp. Người khôn ngoan không bỏ qua những thứ dễ hái nhất. Nhưng sau khi đã hái hết quả mọc tầm thấp, nếu muốn đi xa hơn, muốn bền hơn, ta phải học cách trèo lên cao.
Nông nghiệp Việt Nam cũng vậy. Bắt đầu từ cọng rơm, từ bã mía, từ vỏ trấu, hái quả gần tay trước. Rồi dần dần, sẽ có ngày đủ lực, đủ tầm, với tới quả mọc tầm cao: công nghệ cao, thị trường toàn cầu, kinh tế xanh bền vững. Đó là con đường từ “nông nghiệp sản xuất” sang “nông nghiệp tuần hoàn”, từ “nông thôn lạc hậu” sang “nông thôn hiện đại”, từ “cọng rơm vô danh” sang “hạt giống giá trị”.
Đề án 1 triệu ha vùng chuyên canh lúa chất lượng cao, phát thải thấp, gắn với tăng trưởng xanh. Để phát thải thấp, tuần hoàn rơm rạ cần được xem là thành phần quan trọng của Đề án. Việc cần là, phải tư duy lại, không chỉ là chi phí sản xuất, là năng suất, sản lượng, là “tưới ngập khô xen kẻ”, mà là sau mỗi mùa vụ, phải đo lường lượng rơm rạ được tuần hoàn, chế biến ra được bao nhiêu, và tạo giá trị cộng thêm là bao nhiêu? Không đo lường thì không cải thiện được.
Giờ là lúc ngành nông nghiệp và môi trường từ Trung ương đến địa phương đưa ngay vào kế hoạch hành động.
Giờ là lúc Hiệp hội ngành hàng lúa gạo, các hiệp hội, các viện trường cùng vào cuộc với tinh thần “không gì là không thể”.
Và tất cả bắt đầu từ câu chuyện rất giản dị: nhìn lại đống rơm ngay bên bờ ruộng nhà mình, nhìn bằng đôi mắt mới, và một tầm nhìn mới.
Lê Minh Hoan
