Tân nhạc Việt Nam dù định hình chưa tròn một thế kỷ, nhưng cũng đã có hàng loạt ca khúc viết về cây lúa Việt Nam. Hình ảnh đồng ruộng, hình ảnh cấy cày, hình ảnh gặt hái được đi vào ca khúc như một biểu tượng sinh động của văn hóa Việt Nam.
Cây lúa hiện diện trong cuộc sống người Việt như một
báu vật truyền đời. Hành trình của cây lúa được phản ánh sâu sắc và bền bỉ
trong nhiều loại hình nghệ thuật dân gian, từ ca dao tục ngữ đến dân ca hò vè.
Tân nhạc Việt Nam dù định hình chưa tròn một thế kỷ, nhưng cũng đã có hàng loạt
ca khúc viết về cây lúa Việt Nam. Hình ảnh đồng ruộng, hình ảnh cấy cày, hình ảnh
gặt hái được đi vào ca khúc như một biểu tượng sinh động của văn hóa Việt Nam.
Ca khúc đầu tiên viết về cây lúa Việt Nam có lẽ là tác
phẩm “Ngày mùa” của nhạc sĩ Văn Cao (1923-1995). “Ngày mùa” ra đời năm 1948 thể
hiện không khí rạo rực “Ngày mùa vui thôn trang, lúa reo như hát mừng” với hạnh
phúc thu hoạch “Lúa lúa vàng, đồng lúa bát ngát trời/ Bao tay liềm từng nhánh
lúa thơm rơi/ Gánh thóc vàng từng lớp lớp gánh về/ Gánh thóc vàng từng sớm nắng
trên đê’.
Sáng tác muộn hơn “Ngày mùa” một chút, ca khúc “Gánh
lúa” của nhạc sĩ Phạm Duy (1921-2013) sử dụng nhuần nhuyễn chất liệu âm nhạc
truyền thống để tạo nên một bức tranh quê tưng bừng: “Mênh mông mênh mông sóng
lúa mênh mông/ Lúc trời mà rạng đông rạng đông/ Bóng người thấp thoáng cuối đường
thanh vắng/ Bước đều mà quang gánh nặng vai/ Chơi vơi, chơi vơi gánh lúa chơi
vơi/ Dân làng mà làng ơi, làng ơi/ Tiếng người ơi ới qua làn nắng mới/ Vui chân
đi tới phiên chợ mai/ Gánh gánh gánh, gánh thóc về/ Gánh gánh gánh, gánh thóc về/
Gánh thóc về, gánh thóc về/ Gánh về! Gánh về! Gánh về! Gánh về!”.
Thuộc thế hệ nhạc sĩ đầu tiên ở miền Nam tham gia cách
mạng, nhạc sĩ Hoàng Việt (1928-1967) trước khi “ta hát chung tiếng ca vang dội
từ nghìn phương xa”, đã có ca khúc “Mùa lúa chín” vào đầu thập niên 60 của thế
kỷ trước: “Hò ơ, lúa chín vàng/ Hò ơ, lúa chín vàng/ Họp từng đoàn, họp từng
đoàn, tay liềm tay hái/ Lúa trên đồng trên rẫy, gặt lấy cho kịp ngày mùa/ Lúa
trên đồng trên rẫy, ta thi đua gặt đừng cho thua”.
Ở miền Trung, nhạc sĩ Phạm Thế Mỹ (1930-2009) ngay từ
ca khúc đầu tay viết trên quê hương An Nhơn, Bình Định đã khắc họa một khung cảnh
“Nắng lên xóm nghèo” gắn bó với vẻ đẹp đồng lúa: “Đây xóm nghèo quê tôi khi nắng
lên/ Hương lúa ngọt tình quê thêm trìu mến/ Đôi bướm vàng nhởn nhơ khi quyến
luyến/ Và cô gái làng ngẩn ngơ mơ tình duyên/ Bên luống cày đời vui đang nở
hoa/ Ôi áo màu nâu tươi sao đẹp quá/ Chân bước về niềm vui dâng mái lá/ Vẳng
nghe tiếng hò hát đưa duyên mặn mà”.
Trong khát khao ca ngợi
quê hương, hầu hết các nhạc sĩ đều không bỏ qua nét quyến rũ của cây lúa Việt
Nam. Tiêu biểu phải kể đến hai nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ và Hoài An. Nhạc sĩ Hoàng
Thi Thơ (1928-2001) sau giai đoạn trầm tư “Đường xưa lối cũ”, đã chuyển sang
dòng âm thanh rộn ràng về nhịp điệu nông thôn, với hai bài “Tình ca trên lúa”
và “Gạo trắng trăng thanh”. Cả hai ca khúc tôn vinh cây lúa của nhạc sĩ Hoàng
Thi Thơ được đặt trên khung cảnh hẹn hò lứa đôi.
Ca khúc “Tình ca trên
lúa” miêu tả mối duyên nảy nở khi từ ngày vun xới đến ngày đơm bông: “Trên đồng
lúa vàng, một bầy sơn ca/ Trên đồng lúa vàng, chỉ mình đồi ta/ Chỉ mình đồi ta,
nhìn mây, mây ngập ngừng, nhìn chim, chim ngại ngùng/ Nình nhìn nhau, nhìn được
lòng thẹn thùng trên đôi má em hồng hồng/ Trên đồng lúa vàng, một chiều yêu em/
Trên đồng lúa vàng, ngàn đời không quên/ Ngàn đời không quên, vừng trăng trên
trời, ngàn sao cao vời vợi/ Nình nhìn nhau, nhìn được tình phơi phới trong mắt
em tuyệt vời/ Ta yêu nhau trên đồng lúa vàng/ Ta quen nhau ngày lúa còn xanh/ Ta
quen nhau khi bày én lượn, đôi cò nào hạ cánh vu vơ/ Ta yêu nhau khi ngọn lúa
vàng/ Ngọn gió chiều thoạt mát đưa ru”
Ca khúc “Gạo trắng
trăng thanh” tiếp tục miêu tả mối duyên khi lúa vàng thành gạo trắng: “Trong
đêm thanh trăng tàn canh/ Bao tiếng ca theo tiếng chày nhanh nhanh/ Dư âm xa
còn vang mãi/ Trong ánh đêm trăng tà/ Muôn câu hò hò hò khoan/ Đang mãi vang
trong đêm dài/ Gái trai làng chiều hôm nay/ Đang mãi say theo tiếng chày/ Đêm
chơi vơi gạo cười tươi/ Như truyền hơi ấm, ấm lòng người”.
Cũng theo đuổi dòng
nhạc quê hương, nhạc sĩ Hoài An (tên thật Nguyễn Đắc Tịnh, 1929-2012) kết hợp với
hai người bạn để viết ba ca khúc về đồng xanh. Ca khúc “Trăng lúa miền Nam” được
nhạc sĩ Hoài An viết chung với Hồ Đình Phương: “Ruộng miền Nam trập trùng dâng
sóng lúa biếc xanh như nước đại dương/ Rồi mùa lên thêm duyên bông lúa chín thắm
tươi hơn màu trăng hiền/ Là nơi đây trai gái yêu quê hương cho ấm tình thương/
Chung góp tay cầy bừa trưa nắng chiều sương/ Câu hát ban mai như còn lắng đêm
trường”.
Ca khúc “Tình lúa
duyên trăng” cũng được nhạc sĩ Hoài An viết chung với Hồ Đình Phương: “Mây bay
qua ánh trăng chiếu dần vào ruộng đồng bao la/ Nghe xa xa mấy câu hát vè vọng từ
đầu thôn đưa về/ Quê hương ta đất xưa vốn nghèo nhưng giàu tình thương nhau/ Biết
yêu lúa mầu xa cuộc đời cơ cầu/ Gái trai biết làm trọn lời thề ghi ban đầu/ Ðêm
hôm qua gió lay lá cành chờ cảnh đẹp trăng thanh/ Theo dư âm tiếng ru quyện
tròn chừng buộc vào mối duyên lành/ Thương cho nhau nắng mưa cấy cày ngoài ruộng
đồng nông sâu/ Sớm hôm tưới trồng nào quản đời dãi dầu/ Vững tin có ngày mình
được nhìn lúa xanh màu”.
Còn ca khúc “Trăng về
thôn dã” được nhạc sĩ Hoài An viết chung với Huyền Linh: “Mây trắng bay qua khi
trăng dần lan/ Muôn câu hò nhịp nhàng khắp thôn trang/ Đoàn người say sưa vui
tiếng hát vang/ Lúa dâng sữa ngọt đậm tình ta với nàng/ Anh có nghe chăng dư âm
đồng quê/ Khi trăng ngàn mờ tỏa chiếu trên đê/ Đoàn người nông phu vui gánh lúa
về/ Bóng trai gái làng hẹn hò nhau ước thề”.
Một nhạc sĩ vốn rất nổi
tiếng với những bản tình ca đô thị là Lam Phương (1937-2020) cũng có sáng tác
viết về cây lúa mang tên “Khúc ca ngày mùa”. Sinh ra và lớn lên ở Rạch Giá,
Kiên Giang nên ký ức miệt đồng vẫn ngân nga trong lòng nhạc sĩ Lam Phương: “Mừng
trăng lên chúng ta cùng múa hát/ Ước mong sao lúa hai mùa thơm ngát/ Lúa về
mang bao khúc ca tuyệt vời/ Này anh em ơi/ Giã cho thật đều, giã cho thật nhanh/
Giã cho khéo kẻo trăng phai rồi/ Khoan hò khoan, tiếng chày khua vang mãi trong
đêm dài/ Cười lên đi trăng sắp tàn bóng xế/ Hát lên đi để nung lòng nhân thế/ Để
đồng xanh vui khúc ca ngày mùa”.
Con đường âm nhạc có
sự đồng hành của con đường lúa gạo gần một thế kỷ qua, đã góp vào đời sống tinh
thần người Việt nhiều ca khúc nổi tiếng. Thế hệ nhạc sĩ kế cận, vẫn tiếp tục mạch
cảm hứng lành mạnh và xao xuyến này. Ví dụ, ca khúc “Lúa mùa duyên thắm” của nhạc
sĩ Trịnh Hưng: “Chiều dần rơi sau mái đồi ánh trăng buông lả lơi/ Nhịp chày rơi
như tiếng ca thiết tha xây cuộc đời/ Làng thôn tôi mừng hát vui mùa lúa lên màu
tươi/ Hạt lúa thơm vị thấm bao mồ hôi và sớm hôm ra sức ta cày xới/ Kìa trăng
soi bông lúa vàng gió reo vui miền Nam/ Đồng mênh mang cô gái ngoan hát vang
lên dịu dàng/ Này ai ơi miền nước tôi ruộng lúa ôm bờ đê
Người sống vui tình thắm vương hồn quê/ Gạo trắng trong mà nên duyên hẹn thề”. Hoặc
ca khúc “Hương lúa miền Nam” của nhạc sĩ Minh Vy: “Sương trắng bay bay trên đồng
lúa vàng/ Cánh cò chao lượn nắng mới khắp miền quê/ Trâu vươn vai nhịp nhàng
cùng chim sáo/ Ruộng lúa reo vang sương mai bừng sáng”.
Nhìn lại những ca khúc viết về cây lúa, có lẽ không thể không nhắc đến “Hát về cây lúa hôm nay” của nhạc sĩ Hoàng Vân (1930-2018). Ca khúc “Hát về cây lúa hôm nay” ra đời năm 1975, nằm trong loạt sáng tác của nhạc sĩ Hoàng Vân hòa điệu cùng non sông thống nhất. Được xem như “nghề lúa ca”, sau gần nửa thế kỷ, ca khúc “Hát về cây lúa hôm nay” vẫn nồng nàn: “Tôi hát bài ca ngợi ca cây lúa/ Và người trồng lúa cho quê hương/ Quê hương ơi có gì đẹp hơn thế/ Đồng lúa hẹn hò những mùa gặt/ Tình yêu bắt đầu từ đôi mắt/ Ngày mai bắt đầu từ hôm nay/ Được mùa thóc lúa chớ phụ ngô khoai/ Ăn quả ngọt ngon nhớ người vun trồng/ Bàn tay quê hương vỗ về yêu thương”.
TUY HÒA
